(…) W tejże pustce wirowała jedyna istniejąca w niej rzecz – kosmiczne Jajo, które obracając się coraz szybciej z czasem poczęło pękać. Wreszcie rozpadło się na trzy elementy: z jego skorupki powstało niebo i zaświaty, z żółtka narodził się pierwszy Bóg – Swaróg, z kolei białko rozlało się pomiędzy niebo i zaświaty, wypełniając nicość i tworząc bezkresny Praocean¹ .

Jajo jest symbolem prapoczątku w większości kultur świata.
Mit kosmogoniczny w takiej formie, gdzie cały świat powstaje z jaja z jednym spersonifikowanym bogiem na czele przedstawia choćby grecki Herodot – początków świata szukając w jaju feniksa.

„Ja go widziałem tylko na malowidle, bo nawiedza on Egipt bardzo rzadko, co pięćset lat, jak mówią mieszkańcy Heliopolis. Twierdzą, że przylatuje wtedy, gdy umrze mu ojciec. Jeśli malowidła są wierne, to wygląda on tak: część upierzenia jest barwy złotej, inna część barwy czerwonej, a kształtem i wielkością najpodobniejszy jest do orła. Trudno mi uwierzyć w to co Heliopolici o nim opowiadają. Przybywając z Arabii, przynosi swojego ojca, spowitego w mirrę do świątyni Heliosa (Boga Słońca – przyp. red) i tu go grzebie. A czyni to w taki sposób: Najpierw lepi z mirry jajo największe, jakie zdoła unieść i wkłada w nie swojego ojca, po czym inną mirrą zalepia wydrążone miejsce w jaju, gdzie włożył ojca. Kiedy ojciec tam spoczął, jajo jest tak samo ciężkie jak przedtem. Zalepiwszy jajo, niesie ojca do świątyni Heliosa w Egipcie^”².

W wierzeniach hinduskich z zarodka złotego jaja pływającego po praocenie narodził się bóg Prajapati lub Brahma³.
Egipski bóg stwórca Ptah toczył jajo na kole garncarskim, nadając ziemi kulisty kształt, jednak jajo pękło i podzieliło się na ziemię i niebiosa.
W tradycji chrześcijańskiej jajo występuje przy okazji świąt Wielkanocy, gdzie symbolizuje odradzające się życie zmartwychwstałego Chrystusa.

Jajo w większości kultur oznacza więc początek wszelkiego życia. Ziemi, niebios, a nawet bogów. Nic dziwnego więc, że tak ważny symbol z czasem zaczęliśmy ozdabiać. Najstarsze dekorowane jajka pochodzą z Asyrii około 3000 lat przed naszą erą, następnie występowały też w starożytnym Egipcie, Persji, Rzymie czy Chinach.

Polskie korzenie wielkanocnych pisanek

Najstarsze zachowane pisanki na ziemiach polskich odnaleziono w pozostałościach grodu słowiańskiego podczas wykopalisk na wyspie Ostrówek, a datowane są na okres od końca X wieku do wieku XIII w⁴. Co ciekawe, dr Tadeusz Seweryn w swojej pracy mówi o tym jakoby „malowanie pisanek miało zupełnie luźny związek ze Świętem Wielkanocy, właściwie tylko taki, że część pisanek święci się wraz z jadłem, — użytkowanie zaś pisanek w grach towarzyskich, oraz jako środek pomocniczy w flircie wiejskim, ma podkład w dawnych tradycjach wielkich zabaw i obchodów święta wiosny” ⁵.

Symbolika pisanki w słowiańskiej obrzędowości wiosennej

,,Pisanka występuje zawsze w formie daru i jest zabytkiem ofiary z pradawnego religijnego kultu. Kolorowe, poświęcone cacko stanowi dla dzieci jakieś cudowne tajemnicze zjawisko; pisanka, ofiarowana przez dziewczynę chłopcu, zastąpi wyznanie gorące, bilet miłosny, dyskretny a wyraźny, — umieszczona w oknie, uchroni chatę od piorunu, — złożona w trumnie znużonego oracza, zapewni mu w grobie spokój od złych duchów.” ⁶

Obserwujemy tu szeroką symbolikę zdobnych jaj od funkcji dekoracyjnej docenianej przez dzieci, przez symbol religijny, rolę miłosną, funkcję ochronną, oraz jako ofiarę dla zmarłych.

Dekoracyjna funkcja pisanek

Dekorowanie pisanek w naszej kulturze jest zajęciem głównie kobiecym, rzadko zdarza się, że jaja zdobią młodzi chłopcy. W pracy Pisanki Lubelskie czytamy na temat zdobień:

Często jaja malowano na kolor czerwony. Źródło: pixabay.com Licencja: CC0 1.0

„Mała dziewczynka obserwuje chciwie tajemnice techniki pisanin woskiem i farbowania, potem w parę lat później, jako panna na wydaniu, staje się samodzielną, często podziwianą malarką; wyszedłszy zamąż, przeważnie gasi swą inwencję artystyczną, ograniczając ją przy swych zajęciach gospodarczych do robienia pisanek jednokolorowych, bez wzoru, i to na żądanie swych dzieci. Dopiero w starszym wieku, jako babka, odzyskuje często czas i spokój do starannego wykonania pisanek dla wnucząt. Mimo spotykanego gdzie niegdzie udziału chłopców w malowaniu pisanek, ten dział zdobnictwa zasadniczo i zawsze był własnością kobiet; minjaturowy format zdobin pisanki i delikatne ich wykonanie odpowiadają charakterowi artystycznych, pokrewnych drobiazgów i wyrobów kobiecych np. haftów, koronek. Pisanka jest cackiem, wykonanem na produkcie spożywczym, pozostającym w domowem gospodarstwie pod wyłączną opieką kobiet. Pisanka, haft, wycinanka, malowanka, formowanie ciasta i zdobienie go, — to zakres działów sztuki ludowej kobiet, z tych np. haft jest pracą okresu zimowego, pisanka i wycinanka wiosennego.”⁷

W tej samej pracy autor wymienia też poza wszelkimi florystycznymi zdobieniami charakterystyczne symbole umieszczane na pisankach, są to między innymi swastyka nazywana też przez autora wiatraczkiem, krzyż równoramienny (nazywany przez lud Ukraiński „łamani chrusty”.), Trikwetr (dziś popularniejszy pod nazwą triskelion) oraz Drzewo Życia.

Opisy symboli i piękną galerię tradycyjnych pisanek można znaleźć tutaj: Patterns of Europe

Rola miłosna pisanki

Ciekawostką jest że te jajka wręczały młode dziewczęta interesującym je chłopcom. Było to swojego rodzaju delikatnym flirtem w podobie współczesnych kartek walentynkowych. Co ciekawe, tak samo jak w przypadku przeszkadzania przy szyciu małżeńskiej pierzyny w okresie zapustów tak i teraz chłopcy utrudniają zdobienie dziewczętom dosypując soli lub dodając słoniny do wody z barwnikiem, aby pisanki nie zabarwiły się regularnie, a miały łyse placki. Pisanki takie nazywa się niejętymi. Dokazywanie takie ma być formą flirtu⁸.

Symbol religijny

Jajko w kulturze Słowian jest symbolem energii, rodzącego się życia, odradzającej się natury, początkiem cyklu wegetacyjnego. Pisanki malujemy celebrując zwycięstwo nad zimową Marą – Marzanną⁹.
Często nieświadomie odwołując się do przedchrześcijańskiej tradycji maluje się wzory takie jak drzewo życia, słońce czy swastyka.

„Swastyka jako znak kultu religijnego, odwieczny, związany wspólnotą z znakiem krzyża, — od prahistorji Indji odbywający wędrówkę przez starożytną Helladę, Średniowiecze Europy aż do dzisiejszych czasów, posiada już specjalne studja i prace, roztrząsające zagadnienie tego interesującego tematu, niestety do dziś nierozstrzygające konkretnie jego znaczenia. Symboliczny rysunek równoramiennego krzyża z hakowatem zakończeniem ramion, — wedle jednej z wielu teoryj mógł powstać z krzyża wrysowanego w koło, z którego obwodu usunięto części. Powszechne umieszczanie swastyki na pisance musi mieć jednak swoje dawne i poważne uzasadnienie, gdyż nie jest to bezmyślnie zastosowany motyw dekoracyjny. Przyjmujemy, że swastyka to symbol błyskawicy, a więc zjawiska nadchodzącego z wiosenną burzą. Potężny, jasny, płomienisty posłaniec odradzającego się bóstwa, Słońca, zygzakiem znaczy drobną wiosenną ofiarę, kryjącą w barwnej skorupie rozrodcze życie! Błyskawica wyprzedza ciepły pierwszy deszcz, po którym zazielenieje urodzajna ziemia. Znak swastyki, położony na pisance, to gorąca prośba o błogosławieństwo i urodzaj dla zasiewów, trzody i ludzi. Dziś znak ów, malowany na jajku wielkanocnem bez poczucia świadomości, jedynie pod nakazem drzemiących w dziecku dziedzicznych tradycyj, zjawia się jednak wciąż na obszarach, gdzie tylko zachował się zwyczaj malowania pisanek”¹⁰.

Ciekawe, że w źródle tym autor wspomina znaczenie błyskawicy w wiosennym obrzędzie. Artur Kowalik opisał mit dotyczący wiosennej równonocy o Welesie skutym przez Peruna srebrnym łańcuchem, który to Perun ma umacniać ciskając weń gromy¹¹, Franciszek Krček pisze „Malują jaja ażeby antychryst, nie nabrał sił i nie zerwał łanciw które nań nałożone (…)”¹². Oznacza to, że malowanie jaj ma bardzo ważne znaczenie w kontekście słowiańskiego mitu rocznego, oraz podtrzymaniu życia na ziemi w ogóle. „W kulturze Słowian malowanie jajek podczas Wielkanocy było równoznaczne z zachowaniem ziemskiej rzeczywistości. Zwyczaj ten był bardzo rygorystycznie przestrzegany, wierzono, że od jego wykonania zależało dalsze istnienie świata.” ¹³

Wedle jednej z wersji mitu kosmogenicznego, ziemia powstała z wielkiego jaja leżącego na drzewie życia¹⁴. Czego kontynuacją jest zdobienie palu majowego / gaiku pisankami¹⁵. Podkreśla to życiodajny aspekt jaja, oraz jego rolę w micie rocznym kiedy wraz z symbolem drzewa życia – gaikiem wnoszone jest do wsi.

,,Wynieśliśmy mór ze wsi

Latorośl niesiem do wsi

Nasz maik zielony
pięknie przystrojony
Na naszym maiku

Malowane jajka
co je malowała
nasza Karczmarka.”⁹

Magiczna funkcja pisanek

Pisanki mają więc wielką rolę w funkcji ochronnej. Na przykład, przed uderzeniem pioruna. Wierzono, że kąpiel w wodzie z czerwono- lub złotozabarwionym jajem skutecznie chroni przed uderzeniem gromu¹⁶. Zwłaszcza na wsiach dekoracyjnie umieszcza się pisanki w wielu miejscach domu takich jak komoda, za obrazem, w doniczce, pod powałą, w skrzyniach i wielu innych miejscach, ale do czasów dzisiejszych przetrwało wierzenie że pisanki w oknie chronią przed uderzeniem piorunu, wierzy się, że im pisanka starsza tym większą moc obronną niesie¹⁷.
Wedle ludowych zabiegów magicznych, na wiosnę toczy się jajka po bokach zwierząt takich jak konie, krowy, woły, aby były silne, płodne i zdrowe. Skorupki jaj rozrzucano po polach przy pierwszej orce lub dodawano do worków zboża siewnego aby wzmocnić je do wydania jak najlepszego plonu. Zachował się również rytuał podrzucania jajek wielkanocnych w dniu św. Jerzego co spowodować miało, że zboże będzie tak wysokie, jak wysoko doleciały jajka¹⁸.
„Na znaczenie symboliczne pisanek wielkanocnych składają się elementy treści symbolicznych niesionych przez jajko jako takie oraz symbolika elementów zdobniczych – zarówno ornamentów, jak i kolorystyki. Powszechnie znane były różne wierzenia związane z pisankami. Zakopane w ziemi w celu zapewnienia urodzaju, odpędzały również uroki, chroniły od pożaru czy pioruna. Pisanka wrzucona do ogrodu miała chronić warzywa przed gąsienicami, skorupki rozrzucone po polu miały powodować bujny rozwój zbóż. Włożone do ula pomagać miały rojeniu pszczół, chroniły je przed chorobami. Mycie się wodą, w której je gotowano, dodawać miało zdrowia, siły i urody. Apotropeiczne znaczenie jaja wynika z życiodajnych mocy, które skrywa jego skorupka, a także kulistości – zamknięta figura stanowi bowiem najlepsze odwzorowanie chroniącej wnętrze granicy. Działania ochronne często łączą się z zabiegami magii płodności i mają prowadzić do zwiększenia witalności ludzi, zwierząt i plenności roślin, co także wpływa na ich odporność na złe moce.¹⁹”.

Żmudne przygotowanie pisanek. Źródło: pixabay.com Licencja: CC0 1.0

Dodawano też skorupy jaj do paszy dla kur, aby się lepiej niosły oraz rozrzucano skorupki wokół kurnika, aby kury nie chodziły składać jaj do sąsiada²⁰. Jaja przerzuca się na ochronę przed piorunem ponad dachami domów. Cytując jeszcze za Stanisławem Dąbrowskim: „Właścicielka czy malarka piękniejszej pisanki prędzej wyjdzie za mąż, zbita w zabawie pisanka dowodzi, że jej właścicielka ma kiepskie kury, przepowiada jej to krótkie życie, albo co najmniej staropanieństwo, a właścicielowi starokawalerstwo. Dzieciom mówią matki, aby w Wielką Niedzielę nie rozbijały pisanek, bo przez cały rok będą sobie palce u nóg zbijać (…) skorupy oświeconych pisanek służą w razie choroby bydła do okadzenia go w celu leczniczym”.

Gry i zabawy z użyciem pisanek

Występuje wiele tradycyjnych gier i zabaw między innymi „walatka”, czy „bitka” polegająca na stukaniu się czubkiem jaj. Właściciel ocalałego jaja wygrywa pisankę oponenta. Istnieje również wersja polegająca na toczeniu pisanek po stole tak by się zderzyły, a nawet toczenie pisanek ze wzgórza, gdzie występują oszustwa poprzez napełnianie wydmuszek gipsem lub wapnem²¹. We wszystkich wersjach tej zabawy zwycięzca zabierał jajka przeciwnika.

Jajo a zmarli

Gdzieniegdzie jeszcze pisanki rozdawane są dziadom proszalnym aby modlili się za naszych zmarłych bliskich. Znajdowane w grobach czerwone pisanki czy farbowane kamienne jaja dowodzą ich znaczenia w kulcie dla zmarłych. „Na wiosnę, w okresie Wielkanocy, lud wschodnich grup Słowian zwiedza mogiły krewnych, modli się za ich dusze, rozbija kraszonki na mogile”^22.. Dokładniej pisze o tym Fr. Krcek: Pisanki w Galicji, Wisła, V. „Z Ukrainy też zapewne przedostała się w okolice Chełma wiara w Nawśkij Wełykdeń (Wielkanoc zmarłych)”.

Rumuńskie pisanki. Źródło: pixabay.com Licencja: CC0 1.0

Dąbrowski pisze też o wsi Luśniowice w której zachowały się pisanki czarne, z przedstawioną sceną wstających z grobów na nabożeństwo zmarłych. Nie zatarł się jeszcze zupełnie zwyczaj toczenia jaj po grobie aby posilić, wzmocnić zmarłego. Bardzo szczegółowo jeden ze zwyczajów kultu zmarłych na Wielkanoc opisuje P. Szczepanik: „Jajka, będące jednym z podstawowych darów dla zmarłych, składane były razem ze zmarłym do grobu oraz przynoszone na grób. U chłopów z okolic Stryja, na terenie dzisiejszej Ukrainy, odbywało się to w trzeci dzień świąt wielkanocnych, który poświęcony był zmarłym. Składaniu jajek towarzyszyły tańce dziewcząt i chłopców w kole: chłopcy gonili dziewczyny, a ta, która została złapana musiała pocałować wszystkich chłopców – nazywane to było pocałunkiem umarłych. Witalność młodzieży biorącej udział w tym obrzędzie miała dodatkowo wzmocnić witalną siłę jajek”.

Żywa tradycja

Podsumowując, zdobne jaja są życiodajnym podarkiem odwołującym się do wiecznie zielonego drzewa życia, a bez ich zdobienia życie na ziemi się nie odrodzi. Jest też bardzo ważnym amuletem ochronnym o znaczeniu w wielu aspektach, od dobrobytu (trzody, plonów) przez ochronę domu przed piorunem (przerzucanie jaj nad dachem), aż po ochronę przed złymi duchami.

Na wsiach większości regionów tradycje i wierzenia opisane przeze mnie powyżej są wciąż żywe, a na pewno nie udało mi się dotrzeć do wszystkich tradycji regionalnych. Mam nadzieję, że informacje tu zawarte pomogą w utrwaleniu tych zwyczajów i przekazaniu ich kolejnym pokoleniom.

Literatura

1. Słowiański mit stworzenia świata – Ziemisław Grzegorzewic, Wiara, Ziemia, Rodzina, Olsztyn 2014 s.27
2. Herodot Dzieje przeł. S. Hammer, Warszawa, 2002
3. Atharwaweda Hymny Wybrane – Oficyna Literacka Kraków 1999
4. https://dzieje.pl/kultura-i-sztuka/najstarsze-polskie-pisanki-znaleziono-na-opolskim-ostrowku (dostęp 02.03.2020)
5. Tadeusz Seweryn. Z żywym kogutkiem po dyngusie. Prace Kom. Etn. P. A. U. Kraków 1928.
6. Stanisław Dąbrowski, Pisanki Lubelskie, Lublin 1936 s.1.
7. Stanisław Dąbrowski, Pisanki Lubelskie, Lublin 1936 s.3.
8. Stanisław Dąbrowski, Pisanki Lubelskie, Lublin 1936 s.11.
9. Staszczak 1964: s.11.
10. Stanisław Dąbrowski, Pisanki Lubelskie, Lublin 1936 s.16.
11. Artur Kowalik, Kosmologia dawnych Słowian, Kraków 2014
12. Krček 1898: s.219.
13. Paweł Szczepanik, Słowiańskie Zaświaty. Mity, wizje i wierzenia. Triglav 2018, s. 23.
14. Aleksander Petrow 1890, s. 125.
15. Niewiadomski 1989: s.68, Staszczak 1964: s.9-10
16. Artur Kowalik, Kosmologia dawnych Słowian, Kraków 2014 s.123.
17. Stanisław Dąbrowski, Pisanki Lubelskie, Lublin 1936 s.32.
18. Paweł Szczepanik, Słowiańskie Zaświaty. Mity, wizje i wierzenia. Triglav 2018, s. 27
19. .http://teatrnn.pl/leksykon/artykuly/etnografia-lubelszczyzny-pisanki/ (dostęp 04.03.2020)
20. http://biblioteka.teatrnn.pl/dlibra/Content/52429/HM_Dziadosz_Hanna_2013_04_26_Skorupka_z_pisanki_ma_znaczenie_magiczne.pdf, http://biblioteka.teatrnn.pl/dlibra/Content/51184/HM_Wojtowicz_Elzbieta_2011_07_08_Wlasciwosci_skorupek_ze_swieconych_jaj_i_pisanek.pdf
21. Stanisław Dąbrowski, Pisanki Lubelskie, Lublin 1936 s.28
22. Witold Klinger, Jajko w zabobonie ludowy, Akademia Umiejętności 1908