Jednym z wielu osobliwych przedmiotów archeologicznych znajdowanych podczas badań, są jajka pisane – w tym ich formy ceramiczne lub kamienne. Przybierają one także formę pisanek-grzechotek i właśnie do nich zaliczyć należy znalezisko z wyspy na jeziorze Dobropolsko-Golenickim (pojezierze myśliborskie), odkryte 17 lipca 2018 roku, przez studentkę Elżbietę Łubę.

Tytuł: Myśliborska grzechotka – pisanka, zabawka, przedmiot, instrument?
Wydawnictwo: Muzeum Pojezierza Myśliborskiego
Okoliczności wydania: Zapis z konferencji naukowej
Rok: 2020

Ma wielkość kurzego jaja i zdobiona jest charakterystycznymi krzyżykowo-kropkowymi wzorami. Ostatecznie pisanka myśliborska, okazała się na tyle frapującym przedmiotem, iż 16 kwietnia 2019 roku w Myśliborzu zorganizowano konferencję w całości poświęconą temu znalezisku. Książka, którą tutaj recenzuję, stanowi zbiór sześciu wykładów wygłoszonych tamtego dnia.

Omówienie artykułów

Katarzyna Tatoń, archeolog współpracująca przy omawianiu projektu badawczego  Archeologiczne instrumenty muzyczne w polskich zbiorach muzealnych, przedstawiła wyniki analiz i wnioski dotyczące spektrogramów dźwiękowych, które dotyczyły znalezionych dotychczas grzechotek ceramicznych.

Warto tutaj podkreślić, iż pisanka myśliborska jest znaleziskiem nieuszkodzonym, dzięki temu można prześledzić brzmienie, które oryginalnie nadali jej twórcy we wczesnym średniowieczu.

Autorka artykułu porównuje i podaje, iż prawidłowością występującą przy jajowatych pisankach-grzechotkach jest:
“(…) częste występowanie formantów spoza zakresu słyszalności ucha ludzkiego.”,  co jak podejrzewa część badaczy jest zabiegiem celowym.

Fragment okładki książki, źródło: slowianskisklep.com.pl

Doktor Kamil Kajkowski, archeolog i kustosz muzealny w kolejnym, obszernym artykule analizuje jak postrzegane było jajko i pisanka w  przedchrześcijańskim świecie północno-zachodnich Słowian. Autor przychyla się do stanowiska innych badaczy wskazujących na to, że:

“(…) treści jakie mogły ukrywać się za zwyczajem wyposażania zmarłych w pisanki-grzechotki lub jaja, nie miały związku ani z miejscem złożenia zwłok w obrębie strefy sepulkralnej, ani z wiekiem lub płcią zmarłych.”.

Autor zauważa przy tym, iż:

“(…) praktyka wyposażania w jaja i pisanki-grzechotki dotyczyła wyjątkowo nielicznej grupy osób.”

i nawet kilkukrotne zwiększenie hipotetycznej bazy źródłowej nie zmieni faktu, że mówimy o fenomenie niezwykle rzadkim, jeśli za okres badań przyjmiemy XI-XII w. Niespalone skorupy jaj znajdujemy również w grobach ciałopalnych – co sugeruje, iż złożono je tuż po umieszczeniu tam prochów zmarłego.

Elitarny charakter pisanek glinianych, może mieć związek z kulturowymi wpływami Państwa Gnieźnieniskiego (Civitas Schinesge) oraz Rusi Kijowskiej. Podczas analizy ornamentów myśliborskiej pisanki, doktor Kajkowski, w jakieś mierze, zdaje się przyznawać rację Leonardowi Pełce, który przypuszczał, że:

“(…)pierwotnie na pisankach znaczono jedynie znaki o symbolice kultowej, które z czasem przemieniły się w różnorodne fantazyjne desenie.”.

W tym artykule, przedstawiono także pobieżnie wyobrażenia zaświatów u pogańskich Słowian, a także zaznaczono rolę jaja w micie kosmogonicznym.

Agnieszka Słowińska, etnolog z Muzeum Narodowego w Szczecinie krótko przedstawia wykorzystanie jaja w obrzędowości ludowej opisując rytuały, zabawy, podania i legendy z nim związane. Autorka zagłębia się także w pisankarstwo podkreślając, iż tym zajęciem dawniej zajmowały się wyłącznie kobiety i młode dziewczęta.

Muzykolog, profesor Anna Gruszczyńska-Ziółkowska, analizuje rolę jaką mogła odgrywać grzechocząca pisanka myśliborska. Podkreśla przy tym, że dźwięki tego typu znalezisk:

“(…)charakteryzują się obecnością wyrazistych rejonów formantowych, lokalizujących się bardzo wysoko, w okolicach górnej granicy słyszalności człowieka lub nawet powyżej niej.”.

Myśliborska pisanka nie jest, więc wyjątkiem i najprawdopodobniej celowo wykonywano pisanki-grzechotki w taki sposób, by wydawały dźwięki z pogranicza ludzkiej słyszalności. Autorka analizuje także inne przedmioty, których przeznaczeniem nie było tworzenie konkretnego dźwięku w utworze muzycznym, a jedynie działanie ochronne – jak np. oręż, dzwonki, klekotki, kołatki (autorka zwraca też uwagę na częste mylenie tych dwóch ostatnich przedmiotów przez samych badaczy-etnografów).

Okładka książki, źródło: slowianskisklep.com.pl

Dźwięk pisanki myśliborskiej profesor Gruszczyńska-Ziółkowska opisała jako niski i słaby (i to pomimo rozmiarów jajowatej grzechotki). Jak się okazuje, pisanka przez swoje właściwości ultradźwiękowe jest dużo lepiej słyszalna przez małe i drobne zwierzęta niż przez człowieka. Jak pisze dalej badaczka:

“(…) warto jednak od razu zaznaczyć, że dla człowieka ten zakres częstotliwości nie jest praktyczny (…), ponieważ znajduje się poza obszarem dźwięków mowy i na granicy dźwięków muzycznych.”.

Doktor habilitowany Tomasz Nowakiewicz, archeolog z Uniwersytetu Warszawskiego zarysował w swoim artykule archeologiczny obraz wczesnośredniowiecznego Pomorza. Polodowcowy krajobraz z licznymi jeziorami, rzekami oraz bliskość morza Bałtyckiego uwarunkowały charakter tego regionu i aktywności ludzkiej w omawianym okresie.

Autor analizuje różne aspekty tamtych czasów tj. osadnictwo, zabytki srebrne, oręż, zabudowę grodową itp. Handel morski, piractwo, łupy, łodzie i towary były kwintesencją wczesnośredniowiecznych emporiów handlowych takich jak Wolin, Szczecin, Truso czy inne. Archeolog w krótkich podrozdziałach analizuje kwestie pochówków łodziowych, niektórych wysp na pojezierzu pomorskim, a także w zwięzły sposób omawia wierzenia dawnych Pomorzan.

Profesor, doktor habilitowany Bartosz Kontny, specjalista ds. dawnego uzbrojenia, stojący od 2017 roku na czele zespołu badawczego badającego Pojezierze Myśliborskie opisał to w swoim artykule Ab armis usque ad ovo czyli jak szukać broni, a znaleźć jajko?.

Prace podwodne na pojezierzu prowadzone są głównie metodami nieinwazyjnymi – przy wykorzystaniu specjalistycznych urządzeń detekcyjnych – dzięki temu udało się tam odkryć liczne zabytki uzbrojenia, podków końskich, a także kłódki, klucze, sierpy, półkoski i liczną ceramikę. Warto podkreślić, że spora część z tych zabytków jest identyfikowana jako złożona w celach rytualnych.

Pisanka myśliborska, którą również odnaleziono na dnie jeziora, określona przez profesora Kontnego jest być może przedmiotem, którego:

“(…)dźwięki miały być ‘słyszane’ właśnie przez złe moce, niekoniecznie zaś przez ludzi.”.

Podsumowanie

Książka licząca nieco ponad 200 stron okraszona jest licznymi fotografiami, tabelami i rycinami, które ilustrują tekst i pomagają w jego zrozumieniu. Jest pozycją pokonferencyjną i nie posiada większych wad redakcyjnych czy korektorskich. Nie jest też napisana językiem bardzo trudnym, co zważywszy na liczbę autorów i nieco różny styl pisania każdego z nich, jest sporym plusem tej publikacji.

Niski nakład (300 egzemplarzy) może wkrótce wyczerpać się, dlatego jeśli ktoś jest zainteresowany zabytkiem myśliborskiej pisanki, czy ogólnie pisanek-grzechotek wykorzystywanych w obrzędowości słowiańskiej, to na pewno nie powinien pomijać tej książki. 

Autor artykułu: Dawid Zbigniew Walkowiak
Korekta: Sylwia Siwek
W ramach iSAP – Słowiańska Agencja Prasowa
CC- BY- SA 3.0