Żertwa i obiata – o różnicach i znaczeniu słów
Żertwa i obiata są słowami nierozerwalnie związanymi z tematami okołosłowiańskimi. Jednak osoby bliżej niezaznajomione z tematem mogą je kojarzyć wyłącznie z literatury.
Próby przyjrzenia się im uważniej nie ułatwia fakt, że w najpopularniejszych ogólnodostępnych słownikach języka polskiego słowa te po prostu się nie pojawiają. Próżno szukać ich w Wielkim słowniku języka polskiego[i], a w internetowym Słowniku języka polskiego[ii] wydawnictwa PWN pojawia się jedynie definicja obiaty[iii]. Na szczęście na tej samej stronie można znaleźć odnośniki odsyłające do haseł pochodzących ze zdigitalizowanego Słownika języka polskiego pod red. prof. Witolda Doroszewskiego[iv].
[iSAP: Co wiemy o słowiańskiej Nyji?]
Porównując definicje, dostrzega się niewielkie różnice pomiędzy żertwą a obiatą. Warto zwrócić uwagę, że obie formy wyrazowe już w latach powstawania słownika (1958–1969) był uważane za archaiczne. Znaczący jest również związek wyrazów ze sferą sakralną, a konkretnie z formą kultu, jakim jest składanie ofiar.
Przykłady użycia słów, które w przypadku tego słownika zostają przytoczone ze źródeł drukowanych, po części wyjaśniają istnienie różnic w obu definicjach.
Obiata zostaje dodatkowo powiązana z kultem zmarłych, natomiast żertwa – z poświęcaniem ofiary w ogniu.
Wyraźne rozróżnienie pojawia się w Słowniku staropolskim Antoniego Krasnowolskiego i Władysława Niedźwiedzkiego:
„Obiata, obieta, 1) ślubowanie, obietnica; 2) ofiara”[i].
„Żertwa, żartwa, ofiara palona na ołtarzu”[ii].
Tutaj podkreślone zostaje znaczenie żertwy jako „ofiary palonej”.
Podobne definicje podaje Słownik języka polskiego Samuela Bogumiła Lindego pochodzący z początku XIX wieku[iii].
Jak jednak rozróżnienie tych dwóch form wygląda w praktyce?
Obiata
Aleksander Gieysztor w Mitologii Słowian używa słowa obiata w znaczeniu „daru dla sił nadprzyrodzonych” (pochodzącego od „ślubowania”, „obiecywania”)[iv] i to zarówno daru dla bóstwa, jak i daru przebłagalnego dla zmarłych (w kontekście praktykowanego na Rusi zwyczaju składania upiorom ofiar przebłagalnych)[v]. Podobnego zdania są Andrzej Szyjewski[vi] i Stanisław Urbańczyk[vii]. Pokrywa się to również z definicjami ze słowników Lindego[viii] oraz Krasnowolskiego i Niedźwieckiego[ix].
Ponadto w Słowniku etymologicznym języka polskiego Wiesława Borysia można pod hasłem ofiara wyczytać, że jest to zapożyczenie z języka staroczeskiego ofĕra (do którego przybyło ze średnio-wysoko-niemieckiego – opfer/ophar, a tam ze staro-wysoko niemieckiego – opfar/offar; obecnie w niemieckim – Opfer), które wyparło rodzimą obiatę. W języku staropolskim alternatywną formą dla ofiary była ofiera[x].
Moment złożenia ofiary z miodu pitnego do ognia. Święto Kupały 2019. Gromada MIR. Fot.: Karolina Lisek
W Słowniku etymologicznym języka polskiego Aleksandra Brücknera można przeczytać, że proces zastępowania obiaty przez ofiarę rozpoczął się w XIV wieku i trwał aż do przełomu wieków XVI i XVII[xi].
Ciekawe jest twierdzenie Szyjewskiego, że obecne w folklorze złożenie boży obiad pochodzi właśnie od słowa obiata.
Żertwa
O wiele większy problem stanowi termin żertwa. Mimo że słowniki wskazują na to, że wyraz ten oznaczał „ofiarę paloną”[xii], badacze uznają go za synonim obiaty. Niemniej za Brücknerem[xiii] Gieysztor wskazuje związek tego słowa z rosyjską formą żertwa oraz litewską giri „sławić” i staroindyjską gir „śpiew pochwalny”[xiv].
Tak jest przynajmniej w nowszych wydaniach „Mitologii Słowian”. W starszych i u Szyjewskiego pojawiają się tylko informacje o formach: litewskiej i staroindyjskiej[xv].
Inne światło na termin żertwa rzuca Stanisław Urbańczyk w książce Dawni Słowianie. Wiara i kult. Wyraz ten ma być XIX-wiecznym – spotykanym u autorów piszących o pogaństwie polskim – zapożyczeniem z języka starocerkiewnego[xvi] będącego językiem literackim i liturgicznym w cerkwi prawosławnej[xvii]. Wcześniej w języku miały funkcjonować jedynie wyrazy obiata i żyrzec (formy alternatywne: żerzec, żyrca i żerca), które w XV wieku przyjęło znaczenie „szafarza weselnego”, a wcześniej oznaczało kapłana[xviii].
Przemawia za tym hasło żertwa (forma alternatywna: żartwa) w słowniku Lindego, gdzie przykłady użyć wyrazów umieszczonych w tym samym haśle (jednak nie przy samej żertwie, a jej wyrazie pokrewnym – żertowniku, który nazywa „poświęcony stół w cerkwi, na którym bezkrwawą ofiarę przygotowują”), dotyczą właśnie obrzędów liturgicznych prawosławia[xix].
Tak samo obecny u Gieysztora żertwiennik jest nazwą takiego samego jak u Lindego cerkiewnego stołu ofiarnego[xx].
Urbańczyk dodatkowo podaje pierwotne znaczenie żertwy jako „pochwałę, uwielbienie”, dopuszczając także „zaproszenie do ofiary”[xxi].
Przed podsumowaniem należałoby jeszcze wspomnieć o rozróżnieniu przez Andrzeja Szyjewskiego obiaty i żertwy ze względu na zasięg występowania, zgodnie z którym obiata miałaby być określeniem wschodnio- i południowosłowiańskim, a żertwa – zachodniosłowiańskim. Nie wspominają o tym jednak inni badacze[xxii].
Podsumowanie
Konfrontując definicje słownikowe z wypowiedziami badaczy, należy zwrócić uwagę na to, że słowniki często wiążą żertwę z ofiarą całopalną, czego nie poruszają badacze kultury słowiańskiej, sprowadzając wyraz tylko do synonimu obiaty. Natomiast ten sam termin zgodnie uznają za wyraz wyparty przez zapożyczoną ofiarę.
Ze względu na różnice zdań dotyczące znaczenia i pochodzenia żertwy najbezpieczniej byłoby więc uznać definicję ze „Słownika języka polskiego” pod red. prof. Witolda Doroszewskiego za wzorcową, uznającą żertwę za synonim ofiary mogącej, lecz nie muszącej być ofiarą spalaną.
Autor artykułu: Jakub Moroński
Korekta: Adrianna Aminae Janusz
W ramach iSAP – Słowiańska Agencja Prasowa
CC BY-SA 3.0
Bibliografia
[hasło:] Język starocerkiewny, [w:] https://pl.wikipedia.org/wiki/Język_cerkiewnosłowiański [dostęp: 5.05.2021].Brückner, Słownik etymologiczny języka polskiego, Kraków 1972.
Gieysztor, Mitologia Słowian, B.m. 2010. (Księgozbiór DiGG)
Gieysztor, Mitologia Słowian, Warszawa 2006.
Krasnowolski, W. Niedźwiedzki, Słownik staropolski, Warszawa 1920.
Szyjewski, Religia Słowian, Kraków 2003.
Linde, Słownik języka polskiego, Warszawa 1807–1814.
Urbańczyk, Dawni Słowianie. Wiara i kult, Wrocław 1991.
Słownik języka polskiego, https://sjp.pwn.pl [dostęp: 5.05.2021].
Słownik języka polskiego, pod red. W. Doroszewskiego, http://sjpd.pwn.pl [dostęp: 5.05.2021].
Symbolizm poszczególnych części świątyni wschodniej oraz szat i naczyń liturgicznych, https://www.liturgia.pl/Symbolizm-poszczegolnych-czesci-swiatyni-wschodniej-oraz-szat-i-naczyn-liturgicznych/[dostęp: 5.05.2021].
Boryś, Słownik etymologiczny języka polskiego, Kraków 2008.
Wielki słownik języka polskiego, https://www.wsjp.pl [dostęp: 5.05.2021].
