Poniższy fragment wiersza Kazimiery Iłłakowiczówny „Wilk Gromniczny” odnosi się do ludowej opowieści związanej z Matką Boską Gromniczną, zwaną czasem także Wilczą Panią. Czym jest Gromnica i czy ma źródło przedchrześcijańskie?

Szła Najświętsza przez bór Panienka,
miała płaszcz błękitny, białą sukienkę
i szło wilczysko chytre, przyczajone, przemarznięte,
za Panną Świętą.

Wilka szukali z kłonicami,
jak go znajdą, kości mu połamią:
zeżarł zeszłej zimy cielę białe, prześliczne
w samą Gromniczną!

Gromnica i niedźwiedź

2 lutego w Kościele Katolickim obchodzone jest święto Ofiarowania Pańskiego sprawowane na pamiątkę ofiarowania Jezusa Chrystusa w Świątyni Jerozolimskiej, w Polsce tradycyjnie nazywane świętem Matki Boskiej Gromnicznej.

[iSAP: Słowiańskie boginie ziół – czy mogą skrzywdzić?]

W tradycji ludowej uważano, że w tym dniu „zima się przepoławia” albo jak mówiono w Rosji „niedźwiedź obraca się na drugi bok” (w swoim śnie zimowym), tzn. świętowano połowę czasu zimy. Wiązało się z tym wiele rytuałów.

Gromnica

Jednym z najważniejszych było święcenie w kościołach gromnic. 1) Poświęcone świece przenoszono zapalone do domu, gdzie używano ich do różnych zabiegów magicznych.

[iSAP: Wydziarane Słowianki. Historia tatuowania]

Gromnicę w dawnych czasach często przygotowywano stosując jako knot łodyżkę dziewanny. Powszechnie uważano, że ziele to ma czarodziejskie właściwości, ale równocześnie zabezpiecza przed czarami.

„Gdyby się kto bał czarów, niech pije wódkę z dziewanny, a będzie bezpieczny” 2)

Dlaczego tego dnia zapalano właśnie gromnicę? Było to związane z symboliką wspominanej już połowy zimy. Kończył się czas chaosu związanego ze świętowaniem świąt przesilenia zimowego – Szczodrych Godów. „Zapalanie i gaszenie lampy czy świecy to niezwykle istotne gesty podczas wielu świąt, których głównym przesłaniem jest rozpoczynanie nowego cyklu wegetacyjnego […]” 3) jak pisze Piotr Kowalski w „Kulturze magicznej”.

Matka Boska Gromniczna, Domena publiczna.

Tu chciałbym także przypomnieć, że w tradycji polskiej święto Matki Boskiej Gromnicznej (2 lutego) było ostatnim dniem, kiedy dopuszczano śpiewanie kolęd w czasie liturgii.

4) Od tego czasu rozpoczynano także oczekiwanie na pierwszy wiosenny grom i powrót życiodajnych sił przyrody.

Gromnica była przybierana „leśną zielenią” – jałowcem, gałązkami borówek itp. Bardzo ważne było, aby gromnica nie zgasła po drodze z kościoła, gdyż wróżyło to śmierć w rodzinie.

Gromnica i rytuały

Najważniejszym z rytuałów, do których używano gromnicy, było wypalanie kopcącym płomieniem znaku krzyża lub rozety na tragarzu (głównej belce) sufitu. Symbol ten miał zabezpieczać domostwo przed piorunami. 5) Czasami kopciem znaczono krzyż na „nadprożu odrzwi w izbie”. 6)

Zarówno dorosłym jak i dzieciom osmalano z trzech stron włosy (czoło i boki), aby nie bali się grzmotu. 7) Świecę przywiązywano lnianą kądzielą, aby len rósł wysoko.

[iSAP: Weles – bóg choroby i uzdrowienia]

Po tych działaniach ceremonialnych gromnicę chowano za świętym obrazem lub wieszano pod obrazami za tylny koniec knota. 8)

W ciągu roku gromnicy używano w dwóch przypadkach. Jednym z nich było zabezpieczenie w czasie burzy, zapalano ją wtedy w oknie. Drugim przypadkiem była śmierć w rodzinie, kiedy umierającemu wkładano do ręki gromnicę. W tym wypadku, po pogrzebie, gromnicę oddawano do użytku kościoła, aby ponownie nie zapalać jej w domu.

Przysłowia ludowe o gromnicy

Ze świętowaniem Gromnicy związane jest wiele przysłów ludowych.

„Pamiętaj, że Gromnica, to już zimy połowica, ale żadna też nowina, gdy dopiero się zaczyna.”

To najważniejsze przypomina, że co prawda minęła już połowa zimy, ale śnieg i mrozy mają jeszcze wtedy swój czas.

Pogoda w tym dniu zwiastowała dobre zbiory:

„Maria pogodna, będzie jesień dorodna.”

„Gdy na Gromnice roztaje, rzadkie będą urodzaje.”

Wróżono także pogodę na Wielkanoc:

„Kiedy w Gromniczną gęś chodzi po wodzie, to będzie na Wielkanoc chodzić po lodzie.” 9)

Gromnica – Święto Dziewanny?

Powróćmy do wiersza Kazimiery Iłłakowiczówny. Oparty jest on na opowieści ludowej o Matce Boskiej chroniącej wilki przed zemstą ludzi za porywanie zimą zwierząt.

W ikonografii ludowej przy obchodach Gromnicy wielokrotnie pojawia się Matka Boska jako Wilcza Pani, w otoczeniu wilczej sfory. Wiązało się to najprawdopodobniej z przejęciem przez chrześcijaństwo kultu bogini Dziewanny, wymienianej już u Długosza, Dziewanny, o której Jerzy Strzelczyk pisze: „rzekome bóstwo polskie” przywołując także słowa Stanisława Urbańczyka: „Marzanna i Dziewanna zostały przejęte przez Długosza ze znanego wiosennego obchodu topienia zimy”. 10)

Dziewanna to jedno z bóstw tzw. Panteonu Długoszowego, które nie pojawia się we wcześniejszych pismach, np. w „Postylli” Łukasza z Wielkiego Koźmina. Natomiast powszechnie pojawia się w pracach XVI-wiecznych. Poczynając od „Chronica Polonorum” Macieja z Miechowa, przez kroniki Kromera, Stryjkowskiego, Bielskich aż do kazań Wujka. Marcin z Urzędowa (1595) w swoim „Herbarzu Polskim” wyprowadza nazwę rośliny dziewanny od imienia tej właśnie bogini słowiańskiej. 11) Przypomnę tylko, że jest to bóstwo opiekujące się lasami (kojarzone przez Długosza i jego następców z rzymską Dianą), a więc także ich mieszkańcami.

Jak to ujęła poetka:

„A kiedy jasną gromnicą świeci
Panna przeczysta pośród zamieci,
tuż i Gromniczny Wilk za swą panią
jarzy ślepiami.”