Ładowanie

Kraboszki – obrzędowe maski Słowian znane z Dziadów

kraboszki dziady maski słowiańskie

Kraboszki – obrzędowe maski Słowian znane z Dziadów

Maski obrzędowe (nazywane kraboszkami) pojawiają się w kontekście badań nad dawnymi rytuałami Słowian, choć ich rola i funkcje wciąż budzą kontrowersje. Wśród licznych obrzędów, w których mogły być stosowane, szczególną uwagę przykuwa święto Dziadów Jesiennych – obchodzone ku czci zmarłych.

Maski mogły odgrywać ważną rolę w kontakcie z Zaświatami oraz ochronie przed siłami nadprzyrodzonymi. Niniejszy artykuł omawia dostępne informacje na temat masek, ich możliwej roli w słowiańskich rytuałach oraz kontrowersje związane z ich interpretacją.

Czym były obrzędowe maski Słowian i czy były to kraboszki?

Słowo kraboszka może pochodzić z czeskiego kraboška, oznaczającego maskę lub demona, wywodzącego się z prasłowiańskiego kȏrbъ, co oznacza „kosz” lub „koszyk”. Maski były prawdopodobnie ważnym elementem rytuałów Słowian, zwłaszcza tych związanych z kultem zmarłych, jak Dziady. Uważa się, że maski mogły przedstawiać przodków, duchy czy bóstwa, pełniąc funkcję mediacyjną w kontaktach ze światem zmarłych. Znalazły się także przypuszczenia, że maski mogły pozwalać uczestnikom rytuałów na przyjęcie postaci duchów przodków, co nadawało obrzędowi głębszy, mistyczny wymiar.

Źródło: Kamil Kajkowski, Maski z Opola w kontekście obrzędowości średniowiecznych Słowian.

Maski w innych kulturach

Obrzędowe maski pojawiają się w wielu kulturach na całym świecie i często pełnią podobne funkcje. W kulturze starożytnych Greków i Rzymian maski były używane zarówno w rytuałach ku czci zmarłych, jak i w dramatach, które były często związane z religią tamtych czasów. W Grecji maski w rytuałach dionizyjskich pozwalały uczestnikom na pewną transformację w bogów lub duchy, a także na wprowadzenie się w stan transu podczas obrzędów. W starożytnym Rzymie, maski (zwane łac. larvae) były kojarzone ze światem umarłych i często wykorzystywane w uroczystościach funeralnych.

Podobne zastosowanie masek można znaleźć w tradycjach afrykańskich, gdzie maski służą jako narzędzie do komunikacji z duchami przodków. W wielu plemionach afrykańskich, noszenie maski przez szamanów miało na celu przejęcie mocy duchów i bóstw, umożliwiając tym samym prowadzenie rytuałów, które miały zapewnić pomyślność społeczności.

Podobnie w tradycjach azjatyckich, np. w Japonii, maski używane w teatrze noh mają głębokie związki z wierzeniami duchowymi, gdzie noszenie maski miało wprowadzać aktora w trans i umożliwiać odgrywanie postaci związanych z duchami czy mitologicznymi bóstwami. W kulturach syberyjskich maski także pełniły funkcje ochronne, pomagając szamanom w komunikacji z duchami przodków i zapewniając im ochronę przed złośliwymi duchami.

Maski i Dziady Jesienne – przypuszczenia i kontrowersje

Maski w kulturze Słowian mogły pełnić nie tylko funkcję łącznika ze światem zmarłych, ale także mogły posiadać znaczenie ochronne. Według niektórych współczesnych praktyków duchowych i rodzimowierców słowiańskich, maski mogły chronić uczestników rytuałów przed rozpoznaniem przez duchy (szukając analogii wierzeniowych w innych praktykach religijnych). Niektórzy wierzą, że dusze zmarłych, które pojawiają się podczas Dziadów, mogą zabrać żyjących ze sobą do Zaświatów, jeśli ci nie zachowają odpowiednich środków ostrożności. Zakładanie masek ma więc w tym kontekście również funkcję apotropeiczną – chroniąc przed nadprzyrodzonymi siłami i wpływami duchów.

maski obrzędowe słowian kraboszki dziady
Źródło: Kamil Kajkowski, Maski z Opola w kontekście obrzędowości średniowiecznych Słowian.

Maski obrzędowe są często łączone z rytuałem Dziadów Jesiennych, który służył uczczeniu zmarłych przodków. Cehak-Hołubowiczowa twierdziła, że maski z Opola mogły być używane podczas rytuałów zadusznych, umożliwiając kontakt z duchami. Z kolei współcześni badacze, jak Paweł Szczepanik, sugerują, że nie ma jednoznacznych dowodów na to, że maski te były związane z obrzędami pogrzebowymi. Zwracają uwagę, że brak jest charakterystycznych cech, które potwierdzałyby ich użycie w rytuałach, jak np. otwory do przymocowania masek do twarzy.

Archeologiczne odkrycia z Opola

Najważniejsze informacje dotyczące obrzędowych masek Słowian pochodzą z wykopalisk prowadzonych na Ostrówku w Opolu w latach 50. i 60. XX wieku. Odkryto tam dwie drewniane maski (?) datowane na XI i XII wiek. Pierwsza maska, wykonana z sosny, ma 34 cm długości i posiada otwory, które interpretowano jako oczodoły i usta. Widoczne na jej powierzchni ślady czerwonej farby sugerują, że była pierwotnie pomalowana.

Druga maska, mniejsza (23 cm), wykonana z drewna brzozy, także posiada otwory przypominające oczy i usta. Obie maski zostały zinterpretowane przez Helenę Cehak-Hołubowiczową jako przedmioty używane w rytuałach związanych z Dziadami. Jednak współczesne badania, w tym rewizje przeprowadzone przez dr. Kamila Kajkowskiego, wskazują, że mogły one mieć bardziej praktyczne zastosowanie.

Zwraca się uwagę, że kontekst archeologiczny, w którym maski zostały znalezione, wskazuje raczej na ich codzienne użycie lub przeznaczenie użytkowe, a nie rytualne. Brak dowodów na charakterystyczne cechy, takie jak otwory do przymocowania masek, oraz wskazówki dotyczące śladów użytkowania, sugerują, że były one zwykłymi narzędziami lub elementami wyposażenia, a nie rekwizytami sakralnymi.

Źródło: Kamil Kajkowski, Maski z Opola w kontekście obrzędowości średniowiecznych Słowian.

Podsumowanie

Choć maski obrzędowe często są kojarzone z rytuałami ku czci zmarłych, takimi jak Dziady Jesienne, ich funkcja w kulturze słowiańskiej wciąż nie jest jednoznaczna. Odkrycia archeologiczne, takie jak maski z Opola, dostarczają wielu informacji, ale jednocześnie pozostawiają wiele pytań. Chociaż istnieją przypuszczenia, że maski te mogły być wykorzystywane w rytuałach zadusznych, potrzebne są dalsze badania, by w pełni zrozumieć ich rolę i symbolikę. Jednak… jeśli faktycznie miałyby chronić przed zabraniem do Zaświatów, to może lepiej nosić niż żałować?

Autorka artykułu: Karolina Lisek
W ramach iSAP – Słowiańska Agencja Prasowa

Przypisy

  1. Paweł Szczepanik, Wczesnośredniowieczne maski Słowian. Obrazy zmarłych, bogów, czy rekwizyty rytualne?, „Przegląd Archeologiczny”, 68, 2020, s. 163-186.
  2. Helena Cehak-Hołubowiczowa, Badania archeologiczne na Ostrówku w Opolu w latach 1959-1962, „Archeologia Polski”, 1965, s. 305-310.
  3. Kamil Kajkowski, Maski z Opola w kontekście obrzędowości średniowiecznych Słowian, „Archeologia Polski”, 65, 2021.
  4. Tadeusz Galiński, Sanktuarium szamańskie z okresu mezolitu w Bolkowie nad jeziorem Świdwie na Pomorzu, „Archeologia Polski”, 2015, s. 93-121.
  5. Agnieszka Gajda, Święta i obrzędy Rodzimej Wiary, „Państwo i Społeczeństwo”, 2, 2007, s. 65-85.
  6. Grafika wyróżniająca: Chram Mir – Gniazdo Dąbrowa Górnicza