Wiedźmin to nie wszystko! Motywy słowiańskie w filmach

Słowiańska popkultura mimo swojego bogatego dziedzictwa folklorystycznego i mitologicznego rzadko gościła na ekranach naszych telewizorów lub kin. Powstało bardzo niewiele filmów i seriali, które starają się odzwierciedlić bogatą spuściznę kulturową, mitologiczną i folklorystyczną Słowian. W niniejszym artykule przyjrzymy się wybranym produkcjom filmowym i telewizyjnym, analizując, jak poruszają one tematy związane z kulturą słowiańską, wplatając legendarne postacie, wierzenia i tradycje w fabuły.

[iSAP: Kilka nieoczywistych filmów, które mogą spodobać się folklorolubom]

Należy jednak zachować spory dystans co do przekazu oraz wartości historycznych tych produkcji. Często historie oraz legendy zostały celowo zmienione, by uatrakcyjnić przekaz dla widza ze szkodą dla ich prawdziwego źródła, ten proceder jest dosyć powszechny nie tylko w produkcjach rodzimych, ale przede wszystkim w produkcjach zachodnich, na których nasza rodzima oraz wschodnia kultura próbuje się wzorować. W celu uzyskania szerszego spektrum starałem się przeanalizować zarówno produkcje starsze jak i sięgnąć po te najnowsze. Część z nich była przedstawiona w postaci bajek, gdzie postacie zostały celowo osłodzone lub nawet ośmieszone, by lepiej trafić do młodego widza. 

Współczesność i przyszłość słowiańskiej popkultury

Motywy Słowiańskie pokazane w kinematografii możemy podzielić na twórczość skierowaną typowo do młodego widza w formie bajek lub baśni, gdzie następuje bardzo swobodne manipulowanie motywami słowiańskimi jak i występującymi w nich postaciami tak by były one bardziej dostępne dla widza i nie wzbudzały w nim niepożądanych reakcji. Do takich produkcji możemy przypisać rosyjskie bajki z lat 60 jak „Szkarłatny Kwiat”, „Złotorogi Jeleń”, „Ogień, woda i miedziane trąby”, „Dziadek Mróz” oraz bardziej współczesne produkcje animowane jak „Mavka” czy „Kniaź Włodzimierz”. W większości tych produkcji dominuje motyw walki dobra ze złem często przedstawiony bardzo banalnie i oczywiście tak by młody widz nie miał problemu z jego rozróżnieniem.

Idąc dalej mamy już pozycje skierowane do starszego widza takie jak „Legenda o Kołovratie”, Seria trzech części Gogol „Początek” „Vij” oraz Straszna Zemsta”, „Stara Baśń” Legendy Allegro: „Smok Wawelski”, „Bazyliszek”, „Jaga”, Tutaj pojawiają się nam postacie już dużo mocniej zarysowane i charakterystyczne znacznie bardziej zbliżone do swoich odpowiedników opisanych w przekazach. Często też akcja toczy się w określonych miejscach lub czasach historycznych.

Słowiańskie filmy i filmy z motywami słowiańskimi

„Wesele” (1972) Film na podstawie dramatu Stanisława Wyspiańskiego przedstawia polskie wesele jako tło do ukazania złożonych relacji rodzinnych, społecznych i politycznych. Opowiada o zderzeniu dwóch światów krakowskiej inteligencji z chłopskim folklorem. Koncentruje się na różnicach między pokoleniami oraz konfliktach wynikających z różnorodnych oczekiwań i tradycji. W miarę jak przyjęcie się rozwija, pojawiają się postaci z zaświatów i wierzeń słowiańskich. Całość nabiera klimatu tajemnicy i magii ludowej, przenosząc widza w bardziej duchowy klimat.

„Jancio Wodnik” Film przedstawia historię Wiejskiego uzdrowiciela i filozofa, który zmaga się z oczekiwaniami otoczenia oraz własnymi pragnieniami. Bazując na folklorze mazowieckim, wprowadza elementy magii i klasycznych motywów ludowych. Przywołuje także temat wierności i odwagi w poszukiwaniu własnej tożsamości. Tytułowy bohater wykorzystuje swój dar, z czasem zatracając swoje pierwotne powołanie. Zobaczycie tutaj świetną rolę Franciszka Pieczki.

„Legendy Polskie” (Allegro) Mini-serial bazujący na starych polskich legendach w nowej odsłonie. Akcja poszczególnych filmów dzieje się w różnych okresach, na ogół w bliższych teraźniejszości lub (niedalekiej?) przyszłości. Postacie z legend przedstawione są mniej, lub bardziej realistycznie w sposób uwspółcześniony. Producenci nie trzymają się tutaj ustalonego schematu. Produkcja zrealizowana była z dużym rozmachem i z wykorzystaniem zaawansowanych efektów specjalnych. Źródła, na których inspirowali się twórcy „Legend…”, zostały potraktowane dosyć swobodnie, niemniej efekt końcowy jest ciekawy i godny polecenia. 

„Krakowskie Potwory” serial Netflix Akcja serialu dzieje się w Krakowie w czasach współczesnych. Grupa studentów prowadzi pod kierunkiem znanego profesora patologii badania nad zjawiskami nadprzyrodzonymi, które mają korzenie w mitologii słowiańskiej. Akcja serialu nabiera tępa i finalnie doprowadza do konfrontacji z jednym ze złowrogich (sic!) bogów. W filmie wykorzystano legendę o Wandzie, smoku wawelskim jak i pojawiają się różnego rodzaju demony słowiańskie. Ten film na pewno nie jest obrazem, z którego możemy się mitologii słowiańskiej uczyć, jest komercyjna, chociaż być może dotrze do widzów, którzy nigdy nie mieli kontaktu z mitologią Słowian i wzbudzi ich zainteresowanie.

„Stara Baśń” Adaptacja prozy Józefa Ignacego Kraszewskiego, ten film ukazuje życie inspirowane wierzeniami Słowian i znaczenie wiary w życiu codziennym oraz w wyborach dokonywanych przez bohaterów filmu. Główne wątki przedstawiają wewnętrzną walkę i dążenie do władzy knowania oraz fortele, jakimi się posługiwano by zmylić lub oszukać przeciwnika. Elementy legendy i magii przyczyniają się do budowania emocjonalnego napięcia, a jednocześnie ilustrują bogactwo słowiańskiej tradycji. Film mówi też o legendarnych, ubaśnionych początkach rządów dynastii Piastów na ziemiach polskich, co zaowocowało w późniejszym okresie zmianą wiary i przejściem Polski na chrześcijaństwo. Motywem głównym filmu jest legenda o Królu Popielu

„Mavka i strażnicy lasu” To film animowany, piękna baśń oparta na tradycyjnych mitologiach słowiańskich (ukraińskich), ukazująca postać miawki — ducha lasu, który opiekuje się naturą.

Mavka to w filmie postać silnie związana z naturą, symbolizująca kobiecą moc oraz opiekę nad środowiskiem. Film przedstawia jej zmagania z ludzką ignorancją wobec naturalnych cykli i ekologii. Akcja rozgrywa się w pięknym, mistycznym lesie, a Mavka staje się pomostem między ludźmi a dzikimi i zaświatowymi siłami natury. W filmie poruszane są tematy harmonii z przyrodą, miłości oraz poświęcenia, a także podkreślenie, jak ważne jest zrozumienie i poszanowanie środowiska naturalnego. Film nawiązuje bardzo mocno do ekologii i współczesnego wyobrażenia „słowiańskiej” więzi z naturą.

„Południca” Akcja filmu dzieje się w czasach współczesnych w małej wiosce. Opowiada historię związaną z ludowym wierzeniem o południcy, tajemniczym demonie, który pojawia się w upalne letnie dni. Postać południcy symbolizuje niebezpieczeństwa związane z naturą oraz kary za ludzkie winy. Film ukazuje również relacje międzyludzkie i konflikty, które mogą wyniknąć z ignorancji wobec natury. Wierzenia związane z południcą są osadzone w lokalnych rytuałach, a spektakularne ujęcia przyrody podkreślają, jak bliskość natury jest integralną częścią słowiańskiej tożsamości. Przeplatają się wątki romantyczne i tragiczne, co sprawia, że historia jest zarówno przestrogą, jak i lekcją o szacunku do otoczenia. Może być też postrzegana jako próbę wyjaśnienie powstania samej wiary w południce w oparciu o obserwację zjawisk przyrodniczych.

„Słowianie: Płomień mocy” (serial) Serial „Słowianie” akcja serialu toczy się w czasach przedchrześcijańskich, opisuje życie tradycje i obrzędy wczesnosłowiańskie. W tych czasach Słowianie tworzyli większe lub mniejsze społeczności nieposiadające charakteru państwa, lecz raczej osad, wiosek lub podobnych struktur.  Zawiera autentyczne elementy kulturowe, takie jak obrzędy, tradycje i codzienność ludzi tych czasów. Główne postacie stają w obliczu wyborów związanych z wiarą, miłością i lojalnością wobec plemienia. Serial wciąga widza w świat dawnych bóstw, rytuałów związanych z przyrodą oraz konfliktów między plemionami. Ciekawym motywem, który praktycznie zauważyłem tylko w tym serialu, jest pojawienie się bohatera o imieniu Samon (Samo) będącym legendarnym założycielem i inicjatorem powstania pierwszego „Państwa Słowiańskiego”. Na temat pierwszego władcy najstarszego państwa zachodniosłowiańskiego – Samona, nie ma zbyt wielu informacji. Jest on opisany tylko w Kronikach Fredegara. Samon najprawdopodobniej był Celtem,  kupcem, który wraz z sobie podobnymi udał się z państwa Franków na ziemie zamieszkane przez Słowian. 

Nie wiadomo czy Samon brał bezpośrednio udział w samych walkach przeciw Awarom, zapewne dzięki swoim koneksjom mógł pomagać w zaopatrzeniu oraz kontaktach dyplomatycznych. Faktem jest, że jego działalność dała mu wówczas wielką popularność. Nie był on na pewno inicjatorem powstania ani przywódcą ruchów o charakterze powstańczych – pojawił się w trakcie trwania konfliktu, ale dzięki swoim koneksjom i talentowi dyplomatycznemu uzyskał wsparcie oraz pomoc w Państwie Franków. 

Po zakończeniu powstania Słowianie, uznając zasługi Samona, obwołali go swoim nowym władcą. Samon skupił wokół siebie wiele plemion słowiańskich oraz przyjął ich pierwotną wiarę.

W serialu jest on pokazany raczej jako wojownik, który pomaga jednej z osad w walce z innym plemieniem i Awarami zostając ich przywódcą i zdobywając serce wybranki. Tego serialu na pewno nie można nazwać historycznym, zresztą nie był on tworzony na takie potrzeby, ale jest to na pewno oryginalna produkcja czerpiąca całymi garściami z mitologii i historii Słowian.

„Ostatni bohater/ wojownik” Akcja filmu rozgrywa się w świecie współczesnym i w bliżej nieokreślonej krainie w średniowiecznej Rosji, kiedy to główny bohater przedostaje się z naszego świata przez magiczny portal do wyimaginowanej Krainy Bolegorie zostając wojownikiem — staje w obliczu magicznych potworów oraz postaci z rosyjskich legend. Zawiera elementy fantastyczne, które uatrakcyjniają fabułę. W filmie pojawiają się znane ze słowiańskiego folkloru postacie wiedźmy oraz Kościeja Nieśmiertelnego; tutaj jednak przedstawione w pozytywnym wymiarze jako postaci wspierające głównego bohatera w walce ze złem. Film jest od początku do końca luźnym nawiązaniem do legend i wierzeń słowiańskich; jest to pozycja mocno ukierunkowana na widza przyzwyczajonego do kina w stylu „zachodnim”.

„Kniaź Włodzimierz” Film przedstawia życie Włodzimierza Wielkiego i początki zjednoczenia Rusi. Pokazuje też rolę dawnych bogów słowiańskich i siłę żerców oraz ich wpływ na politykę. W filmie pojawia się też nowa wiara chrześcijańska, która przyszła do Rusi z Bizancjum. Motyw walki o tożsamość kulturową oraz ukazanie konfliktu między starymi a nowymi wierzeniami sprawiają, że historia Włodzimierza jest szczególnie bogata w sytuacje ukazujące przemiany społeczne i religijne tamtych czasów, oraz wywiązujące się z tego powodu konflikty.

„Zaklęty w smoka” Film zawiera elementy fantasy, gdzie pojawiają się baśniowe postacie, w tym smoki jako symbol sił zła. Wykorzystano powszechny mit składania w ofierze młodej dziewczyny, by zapewnić sobie przychylność i bezpieczeństwo przed niebezpieczną bestią. Tytułowy smok okazuje się nie być jednak tym, za kogo wszyscy go uważają… Ciekawe jest osadzenie samej akcji, gdyż odbywa się on w nieokreślonym okresie, możliwe, że wczesnośredniowiecznym, gdzieś w Rosji rządzonej przez słowiańskich władców.  Motywy walki dobra ze złem i odkupienia są dobrze znane w literaturze tak zachodniej, jak i słowiańskiej. Magiczne i nadprzyrodzone elementy podkreślają, jak wielką rolę odgrywają symbole, metafory i przychylność Bogów w kształtowaniu narracji o ludzkiej niezłomności oraz wewnętrznej przemianie.

„Złotorogi Jeleń” W bajce jedną z kluczowych postaci jest legendarny Złotorogi Jeleń, będący symbolem mocy i płodności w kulturze słowiańskiej. Jest on uosobieniem dobra i harmonii w lesie. Obraz ukazuje zmagania bohaterów ze złem oraz wpływ, na wybory dokonywane w życiu i ich ostateczne konsekwencje w naszej przyszłości. Istotne jest też zrozumienia przyrody oraz jej tajemnic. Postać jelenia staje się nie tylko bohaterem, ale także symbolem dążenia do harmonii z naturą i zwycięstwa dobra nad złem. W bajcie wykorzystano opowieści o Babie Jadze, chatce na kurzych stopach oraz wiele pomniejszych demonów leśnych znanych z mitologii słowiańskiej.

„Ogień, woda i miedziane trąby” To film, który łączy w sobie elementy przygodowe z radosnym tonem muzyki ludowej. Fabuła jest osadzona w słowiańskim folklorze a elementy magii oraz rytuały są wszechobecne. Młody Wasja stara się odbić ukochaną Alonuszkę z rąk złego Kościeja Nieśmiertelnego. Tematy związane z miłością, przyjaźnią i lojalnością podkreślają wartość więzi społecznych w kontekście tradycyjnego społeczeństwa słowiańskiego oraz znaczenie przychylności Doli, oraz wsparcia bardzo różnych sojuszników. 

„Legenda o Kołowracie” Film opowiada o Kołowracie, legendarnym wojowniku, który jest symbolem walki o wolność i niepodległość. Akcja rozgrywa się w czasach najazdów Złotej Ordy na Rosję i przedstawia nie tylko zmagania w boju, ale też znaczenie jedności w obliczu wspólnego zagrożenia. Kołowrat to nie tylko prosty wojownik, to bohater potrafiący dokonywać wyborów, jednoczyć ludzi, poświęcić się dla innych; reprezentuje on wartości honoru, odwagi i lojalności wobec ojczyzny — cech, które są niezwykle istotne w tradycjach słowiańskich. Film przywołuje również wątki legend i mitów słowiańskich budzące lęk w szeregach najeźdźców.

„Gogol: Początek” Film inspiruje się twórczością Nikołaja Gogola, a jego akcja rozgrywa się w XIX wieku w ukraińskiej wiosce. Wplata elementy mitu oraz folkloru, przedstawiając młodego detektywa, który staje w obliczu zjawisk nadprzyrodzonych i niewytłumaczalnych. Wartości moralne, jak odwaga i prawda, są zestawione z lękiem wobec nieznanego. Motyw tajemnic związanych z ludowymi mitami i wierzeniami dodaje głębi zarówno bohaterom, jak i historii, wpisując się w słowiańską tradycję opowiadania bajek.

„Gogol: Wij” Jest to kontynuacja opowieści o Gogolu, w której głównym wątkiem jest konfrontacja z mrocznym demonem. Film przedstawia nie tylko walkę ze złem, ale także eksplorację ludzkich lęków i mrocznych zakamarków psychiki. Wij stanowi symbol strachu, a walka z nim to nie tylko próba fizyczna, ale także duchowa. Film wzywa do refleksji nad tym, co kryje się w sercach ludzi i co mogą znaczyć w konfrontacji z siłami nadprzyrodzonymi.

„Gogol: Straszna zemsta” Kolejny film będący częścią serii o Gogolu, który koncentruje się na osobistych zmaganiach bohatera i zlożonych relacjach międzyludzkich oraz ich związku z siłami nadprzyrodzonymi. Wprowadza napięcia między światem realnym a fantastycznym, ukazując, jak dawny folklor może uwidaczniać się w formie realnych lęków czy pragnień. Tematy zemsty i sprawiedliwości sprawiają, że film skoncentrowany jest na głębokich ludzkich emocjach oraz moralnych wyborach. Ciekawym polskim akcentem jest tu pojawienie się postaci Kazimira Mazowieckiego — Polaka będącego czarnoksiężnikiem.

 „Finist dzielny sokół” Film ten łączy elementy fantasy i przygody, skupiając się na postaci dzielnego Finsta, który musi zmierzyć się z szeregiem niebezpieczeństw i wyzwań. Elementy słowiańskiego folkloru, w tym magiczne postacie i przedmioty, stanowią tło dla jego przygód, a przesłanie o poświęceniu dla dobra wspólnego jest mocno osadzone w tradycyjnych wartościach. W filmie widać połączenie na poziomie fizyczno-duchowym ze światem przyrody na przykładzie więzi łączącej głównego bohatera z jego sokołem. Jest tu też bardzo mocno ukazany ponadczasowy motyw walki dobra ze złem.

„Dziadek Mróz / Baśń o Mrozie Czarodzieju (1964)” Film inspirowany słowiańskimi opowieściami o Dziadku Mrozie, który jest uosobieniem zimy i równocześnie ma potężną moc — jest strażnikiem moralnego porządku, postacią doceniającą dobro i skromność a piętnującą chciwość i nieżyczliwość. Film ukazuje też przemianę jednego z głównych bohaterów i wynikające z tego pozytywne konsekwencje. Postać Mroza jest często ukazywana jako niejednoznaczna i głęboko zakorzeniona w ludowych wierzeniach. Nie ukrywam, że dostrzegam tam też pewne nawiązania do bajki o kopciuszku.

Zakończenie 

Słowiańska popkultura w filmach i serialach zachwyca bogactwem treści, które łączą w sobie tradycję, folklor oraz ponadczasowe problemy społeczne. Każda z analizowanych produkcji stanowi odzwierciedlenie słowiańskiego dziedzictwa, przywołując wartości takie jak honor, odwaga, miłość, lojalność i związek z naturą. Dzieła te, czerpiąc z mitologii i legend, nie tylko bawią, ale także krytycznie reflektują nad miejscem jednostki w społeczeństwie oraz jej relacji z tradycją i otaczającym światem.

Wspólne wątki tych kinowych wytworów popkultury ukazują, że chociaż czasy się zmieniają, fundamenty kultury słowiańskiej pozostają niezmienne i nadal mają do odegrania ważną rolę w kształtowaniu współczesnej świadomości społecznej oraz tożsamości.

Autor artykułu: Tomasz Bacza
Korekta i redakcja: Karolina Lisek
W ramach iSAP – Słowiańska Agencja Prasowa

Bibliografia

1. Kronika Fredegara (źródło: https://pl.wikipedia.org/wiki/Kronika_Fredegara, dostęp: 14-12-2024).
2. Tyszkiewicz, Lech A.: „Słowianie i Awarowie. Organizacja plemienna Słowian” (2009, Ossolineum, Warszawa).
3. Wikipedia: Państwo Samona (źródło: https://pl.wikipedia.org/wiki/Pa%C5%84stwo_Samona, dostęp: 14-12-2024).
4. Gerard Labuda: Pierwsze państwo słowiańskie. Państwo Samona.. Wyd. 2. Wodzisław Śląski: Templum, 2009.
5. Strzelczyk, Jerzy: „Mity, podania i wierzenia dawnych Słowian” (2007, Rebis, Poznań; brak dostępu online, książka wydana w formie papierowej). ISBN 978-83-7301-973-7.
6. „Wesele” – rok produkcji 1972, Polska, reżyseria Andrzej Wajda: https://www.filmweb.pl/film/Wesele-1972-1122 
7. „Stara Baśń: Kiedy słońce było bogiem” – rok produkcji 2003, Polska, reżyseria Jerzy Hoffman: https://www.filmweb.pl/film/Stara+ba%C5%9B%C5%84.+Kiedy+s%C5%82o%C5%84ce+by%C5%82o+bogiem-2003-34021 
8. „Gogol. Nachalo” – rok produkcji 2017, Rosja, reżyseria Egor Baranov: https://www.filmweb.pl/film/Gogol.+Nachalo-2017-803539 
9. „Gogol: Vij” – rok produkcji 2018, Rosja, reżyseria Egor Baranov: https://www.filmweb.pl/film/Gogol.+Viy-2018-818508 
10. „Gogol: Straszna Zemsta” – rok produkcji 2018, Rosja, reżyseria Egor Baranov: https://www.filmweb.pl/film/Gogol.+Strashnaya+mest-2018-826562 
11. „Słowianie: Płomień mocy” – rok produkcji 2021, Słowacja/Ukraina: https://www.filmweb.pl/serial/S%C5%82owianie.+P%C5%82omie%C5%84+mocy-2021-842057 
12. „Krakowskie Potwory” – rok produkcji 2022, Polska: https://www.filmweb.pl/serial/Krakowskie+potwory-2022-10006625 
13. „Złotorogi Jeleń” – rok produkcji 1972, ZSRR, reżyseria Aleksander Rou,Viktor Makarov: https://www.filmweb.pl/film/Z%C5%82otorogi+jele%C5%84-1972-101061 
14. „Mavka i strażnicy lasu” – rok produkcji 2023, Ukraina, reżyseria Oleg Malamuzh, Oleksandra Ruban: https://www.filmweb.pl/film/Mavka+i+stra%C5%BCnicy+lasu-2023-819903 
15. „Legendy Polskie” (Allegro) – rok produkcji 2015-2016, Polska, reżyseria Tomasz Bagiński: https://pl.wikipedia.org/wiki/Legendy_polskie_(seria_film%C3%B3w) 
16. „Legenda o Kołowracie” – rok produkcji 2017, Rosja, reżyseria Dzhanik Fayziev, Ivan Shurkhovetskiy: https://www.filmweb.pl/film/Legenda+o+Ko%C5%82owracie-2017-804645 
17. „Południca” – rok produkcji 2016, Czechy, reżyseria Jiri Sadek: https://www.filmweb.pl/film/Po%C5%82udnica-2016-752673 
18. „Jańcio Wodnik” – rok produkcji 1993, Polska, reżyseria Jan Jakub Kolski: https://www.filmweb.pl/film/Ja%C5%84cio+Wodnik-1993-1187
19. „Dziadek Mróz/ Baśń o Mrozie Czarodzieju” – rok produkcji 1964, ZSRR, reżyseria Aleksander Rou: https://www.filmweb.pl/film/Dziadek+Mr%C3%B3z-1964-102028 
20. „Finist – dzielny sokół” – rok produkcji 1975, ZSRR, reżyseria Giennadij Wasiliew: https://www.filmweb.pl/film/Finist+dzielny+sok%C3%B3%C5%82-1975-95861 
21. „Ogień, woda i miedziane trąby” – rok produkcji 1968, ZSRR, reżyseria Aleksander Rou: https://www.filmweb.pl/film/Ogie%C5%84%2C+woda+i+miedziane+tr%C4%85by-1968-165564 
22. „Ostatni bohater/ wojownik” – rok produkcji 2017, Rosja, reżyseria Dmitriy Dyachenko: https://www.filmweb.pl/film/Ostatni+bohater-2017-795851 
23. „Zaklęty w smoka” – rok produkcji 2015, Rosja, reżyseria Indar Dzhendubaev: https://www.filmweb.pl/film/Zakl%C4%99ty+w+smoka-2015-761242 
24. „Kniaź Włodzimierz/ Książę Włodzimierz” – rok produkcji 2006, Rosja, reżyseria Jurij Kułakow: https://www.filmweb.pl/film/Ksi%C4%85%C5%BC%C4%99+W%C5%82odzimierz-2006-259511