Nie tylko w Polsce sytuacja demograficzna jest zła. Liczba urodzeń pikuje w dół również w innych rozwiniętych krajach europejskich. Czynniki bywają różne, zarówno podyktowane świadomymi decyzjami, czyli rezygnacją z rodzicielstwa, jak i rosnącym wskaźnikiem bezpłodności wśród par oraz sytuacją ekonomiczną. Wśród tych, którzy mają szansę swobodnie decydować, można wyróżnić szczególne grono — nie tylko „zarobkowiczów” stawiających na rozwój zawodowy, czy „wolnych strzelców”, odrzucających społeczne przywiązanie.

Mowa o antynatalistach, czyli osobach, które sprzeciwiają się rozmnażaniu ludzi, odwołując się do rożnorodnych argumentów, od ekologii i ochrony środowiska po kwestie filozoficzne przepełnione narracją, np. Schopenhauera.

Antynatalizm, filozofia odrzucająca prokreację, opiera się na przekonaniu, że życie ludzkie przynosi więcej cierpienia niż radości, a powoływanie nowych istnień jest moralnie naganne. Z kolei rodzimowierstwo słowiańskie – odwołująca się, m.in. do wierzeń politeistycznych forma duchowości – celebruje życie, rodzinę i płodność jako wartości fundamentalne. Powstaje pytanie, czy ktoś deklarujący jednocześnie antynatalizm i poglądy oparte na wierzeniach Słowian, tj. rodzimowierstwo słowiańskie może uniknąć ideologicznych sprzeczności? Pojawia się również pytanie dlaczego spada dzietność i co stoi za tym zjawiskiem, czy aby na pewno antynatalizm? Jakie są perspektywy dla krajów słowiańskich, a szczególnie Polski w demograficznych „wyścigach” z innymi krajami?

Na te pytania zaczęłam szukać odpowiedzi, gdy zauważyłam, że młode matki z mojego otoczenia zaczynają spotykać się z coraz wiekszą niechęcią otoczenia… otoczenia osób deklarujących się jako rodzimowiercy słowiańscy. Wydało mi się to intrygujące i jednocześnie niepokojące, przynajmniej z perspektywy mojej wiedzy na temat podstaw wierzeń Słowian oraz fundamentów budowania tej społeczności. Gdy zaczęłam ten temat zgłębiać, okazało się że skala zjawiska jest znacznie szersza, dlatego najpierw przyjrzyjmy się badaniom statystycznym GUS.

Sytuacja demograficzna w Polsce według badań statystycznych GUS

Sytuacja demograficzna w Polsce od lat wskazuje na głębokie i trwałe zmiany w dzietności oraz liczbie narodzin, które istotnie wpływają na strukturę ludności. Z danych Głównego Urzędu Statystycznego (GUS) wynika, że Polska od ponad trzech dekad znajduje się w stanie tzw. depresji urodzeniowej, charakteryzującej się współczynnikiem dzietności poniżej poziomu 2, co nie gwarantuje prostej zastępowalności pokoleń.

Obecnie współczynnik dzietności w Polsce wynosi około 1,2, co oznacza, że na 100 kobiet w wieku rozrodczym przypada średnio zaledwie 116 urodzeń, podczas gdy stabilny rozwój demograficzny wymaga wartości co najmniej 210–215. Liczba urodzeń w Polsce w 2023 roku osiągnęła najniższy poziom w historii powojennej – 272 tys. dzieci, co oznacza spadek o 33 tys. w porównaniu z rokiem 2022. Ten niepokojący trend utrzymuje się od lat 90., z nielicznymi wyjątkami okresowych wzrostów w latach 2008–2010 i 2017.

Dlaczego spada dzietność?

Jednym z istotnych trendów demograficznych jest przesunięcie największej płodności kobiet do starszych grup wiekowych. W latach 1990–2023 odsetek matek w wieku 30 lat i więcej podwoił się, osiągając w 2023 roku 57%. Średni wiek kobiet rodzących dziecko wzrósł do 31 lat, a średni wiek urodzenia pierwszego dziecka to obecnie 29 lat, czyli o 6 lat więcej niż na początku lat 90.

GUS wskazuje, że przyczyną niskiej dzietności jest zarówno zmniejszająca się liczba kobiet w wieku rozrodczym, jak i zmieniające się postawy prokreacyjne. Decyzja o odkładaniu macierzyństwa na późniejsze lata życia oraz wybór mniejszej liczby dzieci lub rezygnacja z rodzicielstwa są efektem długotrwałych przemian społeczno-kulturowych, które rozpoczęły się w latach 90. Przyczyny te obejmują nie tylko trudności ekonomiczne i brak stabilności zawodowej, ale także zmiany w priorytetach życiowych, takie jak samorealizacja, edukacja czy kariera zawodowa.

Jednym z istotnych problemów związanych z demografią i zdrowiem publicznym w Polsce jest rosnąca skala niepłodności. Według danych statystycznych, niepłodność dotyka około 10–16% par w wieku rozrodczym, co przekłada się na około milion par w całym kraju. Zaledwie niewielka część z nich decyduje się na diagnostykę i leczenie w wyspecjalizowanych ośrodkach medycznych. Badania wskazują również, że przyczyny niepłodności są wieloczynnikowe i obejmują zarówno problemy zdrowotne, takie jak choroby układu rozrodczego czy zaburzenia hormonalne, jak i czynniki społeczne, w tym opóźnianie decyzji o posiadaniu dzieci. Dodatkowo, statystyki pokazują, że w Polsce średni czas starań o potomstwo wśród par dotkniętych niepłodnością wynosi ponad 2 lata.

Zagrożenie „pułapką niskiej płodności”

Według ekspertów niska dzietność może prowadzić do tzw. pułapki niskiej płodności, z której wyjście jest niezwykle trudne. Nawet w sytuacji relatywnie dużej liczby kobiet w wieku rozrodczym, postawy prokreacyjne i zachowania społeczne pozostają kluczowym czynnikiem wpływającym na decyzje dotyczące rodzicielstwa. Przywrócenie wyższej dzietności wymagałoby wielowymiarowego wsparcia, w tym stabilizacji ekonomicznej, polityki prorodzinnej oraz zmiany wzorców kulturowych.

Sytuacja demograficzna w Polsce jest więc skomplikowana i wymaga intensywnych działań na wielu płaszczyznach, aby zatrzymać negatywne trendy.

Jednakże, jak sami pewnie widzicie po tytule tego artykułu, nie chcę prawić wyłącznie o ogólnych trendach demograficznych, społecznych i kulturowych, ale również wejść w głąb środowiska rodzimowierców słowiańskich i skonfrontować niską dzietność z postawą antynatalistyczną oraz deklaracjami rodzimowierczymi.

Antynatalizm

Antynatalizm – ideologia, motywacje i cele

Antynatalizm charakteryzuje się różnorodnością motywacji. Obok argumentów moralnych, takich jak aksjomat cierpienia, popularność zdobywają przesłanki ekologiczne, które postrzegają zmniejszenie populacji jako klucz do ratowania planety. W Polsce młodsze pokolenia coraz częściej kwestionują tradycyjne role rodzicielskie.

Społeczeństwo a antynatalizm – przyczyny według nauki

Antynatalizm jako zjawisko społeczne rozwija się w odpowiedzi na współczesne wyzwania kulturowe, ekonomiczne i środowiskowe. Z badań wynika, że młodsze pokolenia w krajach rozwiniętych coraz częściej odrzucają tradycyjne role rodzicielskie z powodu rosnących kosztów życia, trudności ekonomicznych oraz braku stabilności zawodowej. Odpowiedzialność związana z wychowaniem dzieci jest postrzegana jako znaczące ograniczenie wolności osobistej, co szczególnie uwidacznia się w społeczeństwach nastawionych na indywidualizm i samorealizację.

Współczesne przemiany kulturowe, takie jak przesunięcie wartości w stronę kariery, konsumpcjonizmu czy hedonizmu, osłabiają motywację do prokreacji. Dodatkowo, rosnąca świadomość kryzysu klimatycznego i problemów środowiskowych wzmacnia narrację antynatalistyczną, gdzie rezygnacja z posiadania dzieci jest postrzegana jako sposób na zmniejszenie śladu węglowego i ochronę planety. Naukowcy wskazują także na presję społeczną i rolę mediów, które często promują nierealistyczne wzorce rodzicielstwa, zwiększając strach przed porażką w tej roli.

Rodzimowierstwo słowiańskie

Wierzenia Słowian i celebracja kontynuacji życia

Rodzimowierstwo słowiańskie celebruje życie w jego biologicznych i duchowych aspektach. Kult płodności, bogów opiekujących się rodziną i dziećmi (jak Mokosz czy Rod) oraz rytuały związane z urodzajem i życiem wspólnotowym podkreślają znaczenie rodziny jako podstawowej komórki życia duchowego. Wiara w obecność Przodków jest doskonale widoczna podczas wielu rodzimowierczych świąt, jak chociażby święto Dziadów, czy Szczodre Gody.

Współczesne badania nad rodzimowiercami słowiańskimi wskazują, że praktykujący tę religię postrzegają rodzinę jako wartość nadrzędną. Rytuały inicjacyjne związane z narodzinami oraz obrzędy płodności są kluczowym elementem życia religijnego, również ze względu na istotę wędrówki duszy. Rodzimowiercy słowiańscy często przwywołują, że nawet po śmierci dusza lub jakaś jej część może powrócić do świata żywych, dzięki odrodzeniu się w ciele kolejnego członka swojej rodziny, rodu.

Sprzeczności między antynatalizmem a rodzimowierstwem

Antynatalizm, odrzucający sens prokreacji, wydaje się stać w jawnej sprzeczności z fundamentami rodzimowierstwa. Nawet jeśli współczesna interpretacja duchowości słowiańskiej pozwala na pewną elastyczność w praktykowaniu, podstawowe wartości związane z rodziną i płodnością pozostają nienaruszone.

Rodzimowierstwo podkreśla znaczenie społecznej i duchowej roli rodziny, która kłóci się z antynatalistycznym odrzuceniem prokreacji. Nawet ekologiczne argumenty antynatalistów, postulujące zmniejszenie populacji dla dobra planety, są trudne do pogodzenia z celebracją płodności i silnego przywiązania do znaczenia tej samej krwi oraz rodziny.

Jakie rozwiązanie sugeruje nauka?

Naukowcy sugerują, że przeciwdziałanie antynatalizmowi wymaga wieloaspektowego podejścia. Stabilizacja warunków życia młodych ludzi poprzez polityki prorodzinne, takie jak dostępne mieszkalnictwo, elastyczne formy zatrudnienia oraz ułatwienia w łączeniu pracy z wychowaniem dzieci, jest kluczowa. W krajach prowadzących stabilną politykę prorodzinną, jak Francja czy kraje skandynawskie, współczynnik dzietności jest zauważalnie wyższy niż w Polsce.

Moje wnioski

Trendy demograficzne zdają się być alarmujące, o czym informują specjaliści dziedzin ekonomicznych, jak i naukowcy: socjolodzy, antropolodzy czy psycholodzy. Przyczyny spadku demograficznego są różnorodne i warto aby państwo dawało możliwości rozwiazywania tych problemów, które pozostawiają pary bez możliwości wyboru, lub wyboru podyktowanego trudnościami życiowymi.

Jeszcze inną kwestią jest sam nurt antynatalistyczny, a szczególnie wrogość w stosunku do rodzin z dziećmi niektórych jego przedstawicieli. Z tego też względu uważam, że połączenie antynatalizmu i rodzimowierstwa słowiańskiego wydaje się ideologicznie trudne do pogodzenia. Rodzinność i płodność są zbyt głęboko zakorzenione w duchowości rodzimowierców słowiańskich, by mogły współistnieć z filozofią odrzucającą sens prokreacji, a tym bardziej agresywną postawą wobec par posiadających dzieci. Deklarowanie takich przekonań może być postrzegane jako brak konsekwencji lub niezrozumienie podstaw obu światopoglądów.

Autorka artykułu: Karolina Lisek
Korekta: Adrianna Amiane Janusz
W ramach iSAP – Słowiańska Agencja Prasowa

Przypisy

1. Filip Jach, „Antynatalizm jako recepta na problemy współczesności?”, Hybris, nr 39, 2017.
2. Barcikowska A., „Autoportret polskich (neo)pogan”, Państwo i Społeczeństwo 4:23-44.
3. Robert Florkowski, „Pro- i antynatalizm. Spór o sens życia i sposoby ratowania planety”, Fabrica Societatis, 2021.
4. Irena Kotowska, „Uwagi o niskiej dzietności w Polsce”, Studia Demograficzne, 2019.
5. Małgorzata Sikorska, „Czy zwiększenie dzietności w Polsce jest możliwe?”, ResearchGate, 2021.
6. Grażyna Genowefa Gajewska, „Opiekuńczość i rodzinność młodych ludzi w trakcie zmian?”, Wychowanie w Rodzinie, 2023.
7. Piotr Szukalski, „Przestrzenne zróżnicowanie dzietności w Polsce”, Wiadomości Statystyczne, 2015.
8. Beata Czech, „Chłopskie obrzędy rodzinne na Oszmiańszczyźnie”, Etnografia Polska, 1996.
9. L. Pelka, „Wizje narodu w rodzimowierstwie słowiańskim”, Pantheon, 2007.
10. Główny Urząd Statystyczny, „Sytuacja demograficzna Polski do 2023 r.”, Warszawa 2024.
11. Główny Urząd Stastytyczny, „Rocznik Statystyczny 2024 r.”, Warszawa 2024.
12. Piotr Grochowski. „Stado i Kupała w praktykach obrzędowych polskich rodzimowierców. O rewitalizacji źródeł etnograficznych i historycznych”. Etnolingwistyka. Problemy Języka i Kultury, 32:213-233.
13. Krystian Mesjasz. „Tworzenie tradycji w rodzimowierczych związkach wyznaniowych”. Studia Religiologica. Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2:135–142.
14. Michał Pawleta. „Szanuj swych przodków i dbaj o ich szczątki. Archeolodzy a neopoganie wobec kwestii obchodzenia się ze szczątkami zmarłych”. Przegląd Archeologiczny, T. 56, 2008​.
15. Dokument wspólny Komisji Praktyk Amerykańskiego Towarzystwa Medycyny Rozrodu i Towarzystwa Endokrynologii Rozrodu i Niepłodności „Optymalizacja naturalnej płodności: opinia komisji” (2017), statystyki National Health Service: https://www.nhs.uk/conditions/pregnancy-and-baby/getting-pregnant/ (1.10.2020),
16. Wytyczne brytyjskie National Institute of Health and Care Excellence (NICE 2004, zmiana 2013)
17. Diagnostyka i leczenie niepłodności – rekomendacje Polskiego Towarzystwa Medycyny Rozrodu i Embriologii (PTMRiE) oraz Polskiego Towarzystwa Ginekologów i Położników (PTGP) z 2018 roku