Paweł Szczepanik bardzo dokładnie bada wszelkie poszlaki dotyczące słowiańskich zaświatów. Niewątpliwie jego pozycja Słowiańskie zaświaty. Wierzenia, wizje i mity jest pracą naukową pękającą w szwach od cytatów, odniesień, ilustracji, trudnych tematów i wyczerpujących odpowiedzi, jednocześnie jest napisana w przystępny dla przeciętnego czytelnika sposób, a tłumaczone informacje i poruszane wątki wyjaśnione szczegółowo i ciekawie. Brakuje tu często spotykanej wyniosłości lub zakładania, że czytelnik musi część informacji wziąć za pewnik.

Tytuł: Słowiańskie zaświaty. Mity, wizje i wierzenia
Autor: Paweł Szczepanik
Cykl: Wszechnica Triglava II
Wydawca: Wydawnictwo “Triglav”
Miejscowość: Szczecin
Rok: 2018
Liczba stron: 189

Doktor nauk humanistycznych w zakresie archeologii, etnolog. (…) Aktywny uczestnik konferencji naukowych odbywających się w kraju i za granicą. Jego zainteresowania badawcze związane są z szeroko rozumianą kulturą wczesnośredniowiecznej Słowiańszczyzny, ze szczególnym uwzględnieniem religii, mitologii i mentalności – to tylko część informacji o Pawle Szczepaniku które możemy znaleźć na tylnej części okładki, które podkreślają jego autorytet.

Co znajdziemy w książce

Paweł Szczepanik całą książkę Słowiańskie Zaświaty prowadzi w niesamowity sposób, gdzie ważne naukowe dowody czyta się jak fascynującą opowieść. Dokonuje tego głównie przez przywoływanie kluczowych materialnych znalezisk, oraz komparatystykę swojej opowieści do dzieł innych badaczy czy ludowych pieśni i legend.

Rozpoczynając swoją pracę, jeszcze raz podkreśla czym jest mit w ogóle, a następnie odwołuje się do słów Aleksandra Brucknera, jakoby rzetelnych źródeł o Słowiańskich przodkach było tyle co nic: Mity słowiańskie same do mitu raczej należą, skoroż pewne o nich wiadomości t.j. ani urojone, ani powtarzane tylko, na stronicy druku się zmieszczą. Podkreśla więc, że zadanie przed którym staje jest trudne, ale także, że twierdzenie Brucknera jest mylne, co chwilę później autor pięknie udowadnia posiłkując się rzetelną interpretacją zarówno zachowanych mitów, komparatystyką do mitów indoeuropejskich (z której to gałęzi przecież wywodzą się Słowianie), a także szczegółową interpretacją znalezisk archeologicznych. Cała spójna opowieść oscyluje wokół tytułowych zaświatów, momentami jednak wyczerpująco badając wspomniane detale które ktoś inny mógłby pominąć.

1. Kosmologia Słowiańska

Szczegółowe opisanie znaczenia mitów dla wczesnośredniowiecznych Słowian przekazane przez autora daje do myślenia: Sama struktura mitu wymaga więc ze swej istoty, by go powtórzyć, odegrać, odtańczyć.

Następnie Szczepanik przywołuje Słowiański mit o powstaniu ziemi, niebios i pierwszego z Bogów z pierwotnego jaja. Mit ten jest szeroko zachowany i pokrywa się z indoeuropejskim odpowiednikiem mówiącym o złotym jaju – zarodku pływającym w pustce.
Co ciekawe, autor nie poprzestaje na opowiedzeniu mitu, a dalej przybliża jego znaczenie poprzez zachowany w kulturze ludowej kult jaja w okolicy świąt Wielkanocy, odnosi się do pieśni ludowych czy wyczerpująco interpretuje wzmianki o tym micie w wielu niezależnych od siebie źródłach. Przybliża znaczenie bydła w ofiarach, symbolami jak drzewo życia czy błyskawica.

Kolejnym mitem opowiedzianym w Słowiańskich Zaświatach jest historia dwóch boskich braci, chtonicznego i uranicznego, Boga i Diabła wedle schrystianizowanych już źródeł, lub Żmija i Smoka wedle Tomickich. Znów autor nie poprzestaje na przytoczeniu mitu, a skupia się na jego częściach składowych, szczegółowo opisuje symbolikę ognia, wody i poprzez komparatystykę wyjaśnia możliwe znaczenie tego mitu dla średniowiecznych Słowian.

2. Trójdzielność kosmosu i dualizm wierzeń

W kolejnym rozdziale Paweł Szczepanik opowiada o idei trójdzielnego świata – niebios, ziemi i zaświatów. Zapewne nikogo nie zaskoczy fakt, że jako pierwsze ze źródeł materialnych przywołuje Światowida ze Zbrucza, wielu slawistów przed nim analizowało przecież ten posąg dochodząc do podobnych wniosków. Paweł Szczepanik po raz kolejny zaskakuje konsekwencją i przywołuje inne mnogie figury i zdobienia ze znalezisk archeologicznych. Oprócz analizy posągu ze Zbrucza znajduje się w tym rozdziale jeszcze 15 ilustracji potwierdzających przedstawioną tezę o trójdzielności świata, przeplatając się z wątkami dwóch boskich braci ich wpływem na materialny świat.

3. Suwereni świata chtonicznego

W kolejnym rozdziale autor szczegółowo bada funkcje poszczególnych bogów panteonu Słowian, większą część rozważań poświęcając zależności ludzi od Peruna i Welesa.
Dokładnie analizuje on tutaj prace Gieysztora, Szyjewskiego i Toporowa. Przywołując szereg bogów takich jak Mokosz, Swaróg, Swarożyc, Dadźbóg, Ładę, Lela i Polela, Roda oraz Dolę. Każdemu z bogów poświęcając kilka słów wyjaśnienia i źródeł.
Następnie autor zaczyna analizę bogów, którzy związani są bezpośrednio z zaświatami.
Dość powiedzieć, że na kolejnych 23 stronach znajdziemy wyłącznie źródła pochodzenia, funkcji i sposoby kultu trójki bogów, których Szczepanik wiąże z przemijaniem i śmiercią – Welesa, Nyi i Marzanny.

,,Dusza z cięła wyleciała,
Stawszy, silno, barzo rzewno zapłekałe.”
* XV-wieczna pieśń zwana Dusza z ciała wyleciała.

4. Wizje świata pozagrobowego

W tej części pracy Pawła Szczepanika znajdziemy takie tematy jak znaczenie miejsc sakralnych, możliwe wierzenia o podziale duszy, sposoby pochówku, istotność kulturowa śmierci i zaświatów, mityczna rola śmierci, ofiary i wierzenia związane ze śmiercią. Wszystkie te tematy poruszone zostają rzetelnie i interesująco, niczym opowieść o zwyczajach dawnych krewnych:

„Jeśli ktoś z nich umrze, palą go w ogniu. (…) zbierają z owego miejsca popiół, wkładają do urny i umieszczają na pagórku. W rok po śmierci biorą 20 dzbanów miodu, (czasem) mniej, (czasem) więcej i udają się z nimi na ten pagórek. Zbiera się tam rodzina zmarłego, jedzą tam i piją, a potem oddalają się.”

5. Cielesność mityczna

Ten rozdział swojej pracy autor poświęca możliwemu rozumieniu cielesności przez naszych przodków. Rozpoczyna objaśniając szereg postaw badaczy przed nim opisujących biologiczno- psychologiczno-społeczne funkcje ciała przez naturalistyczne po narzędziowe rozumienie naszej fizyczności. Celem tego wprowadzenia do cielesności jest zrozumienie, jak najpewniej nasi przodkowie rozumieli przekleństwa i błogosławieństwa dotykające ich fizycznie.
Następnie powraca w swej opowieści do opisanego wcześniej Welesa, poświadczając składanie mu ofiar w celach leczniczych, oraz niektóre rytuały i klątwy z chorobami związane.

6. Metamorficzna moc masek

Rozdział, gdzie w pełni odczujemy archeologiczne doświadczenie Pawła Szczepanika.
Obszerne opracowanie rozpoczęte od opisu powszechności występowania masek, ich znaczeniu kulturowemu i sakralnemu: „Przedmioty te obdarzone są, jak widać, bardzo dużą siłą sprawczą. Są w stanie zmieniać rzeczywistość, a ich metamorficzna siła dotyczy już nie tylko osób, które zakładają maskę, ale także wszystkich uczestników danego obrzęd, którzy między innymi dzięki niej przenoszą się w świat mityczny.” Bardzo przekonująco interpretuje znaczenie masek i ich funkcje w kulturze naszych Słowiańskich przodków, dodatkowo ukazując dziewięć, w większości całkowicie różnych, masek z różnych obszarów Słowiańszczyzny.
Na koniec autor zaskakuje krótkim i mądrym podsumowaniem całej swojej pracy. Tysiące przykładów i interpretacji zbierając w całość na raptem dwie strony.

Podsumowanie

Ksiażka: Słowiańskie Zaświaty. Wierzenia, wizje i mity. Źródło: www.triglav.com.pl

Jedyne czego mogę żałować po lekturze tej książki, jest to, że tak późno sięgnąłem po Słowiańskie Zaświaty. Czytając wstęp po raz kolejny, a w nim słowa Brücknera jakoby rzetelnej wiedzy o Słowianach starczyło na jedną stronę pisma, nie mogłem powstrzymać uśmiechu politowania wobec tej tezy. Jak wielokrotnie podkreśliłem w powyższej recenzji, Paweł Szczepanik pisze spójnie, argumentując każdą wypowiedź, interpretuje mądrze, a zastosowana komparatystyka z innymi kulturami jest przekonująca i dokładna. Książka ta na pewno zmusza do refleksji, przewartościowania swojego światopoglądu, jednocześnie w odbiorze będąc bardziej jak pełna akcji opowieść, niż praca naukowa z setkami przypisów i źródeł. Jednak mimo odbioru jest to zdecydowanie pozycja naukowa, i to z najwyższej półki.

Książkę można zakupić na stronie Wydawnictwa Triglav, gdzie obecnie trwa promocja!

KUP KSIĄŻKĘ

Bibliografia

Autor: Piotr Mściwój Myszyński
Korekta: Stanisław Lipski
W ramach iSAP – Słowiańska Agencja Prasowa
CC- BY- SA 3.0