Zbliża się chrześcijańskie święto Bożego Narodzenia, jedno z najważniejszych świąt cyklu rocznego w kulturze polskiej. Piszę w liczbie mnogiej, bo nie mam zamiaru włączać się w dyskusję nad wyższością świąt Bożego Narodzenia nad Wielkanocą i odwrotnie. Czy wiecie kiedy dokładnie odbywały się Szczodre Gody?

Geneza święta

Pocztówka autorstwa Stanisława Tondosa, 1929

Na początku IV wieku, po raz kolejny w historii, wystąpiły prześladowania chrześcijan w Cesarstwie Rzymskim. Cesarz Dioklecjan rozkazał usunięcie chrześcijan z wojsk rzymskich, a następnie zburzenie świątyń, spalenie świętych ksiąg i usunięcie ze stanowisk publicznych osób wyznających chrześcijaństwo. Chrześcijanom nakazywano składanie ofiar bogom rzymskim, takim jak Jowisz lub Janus, czy czczenie Sol Invictus (łac. Słońce Niezwyciężone) w kulcie państwowym ustanowionym przez cesarza Aureliana. Osoby niepoddające się tym nakazom były torturowane i zabijane. Prześladowania ustały w 311 roku, po dekrecie cesarza Galeriusza pozwalającym chrześcijanom na kultywowanie ich praktyk religijnych. Do tej pory chrześcijanie ze świąt obchodzili Wielkanoc i Zesłanie Ducha Świętego, natomiast w tradycji żydowskiej, z której wywodzi się ta religia, nie obchodzili urodzin.

iSAP: Czy Słowianie jedli karpia w Szczodre Gody? [przeczytaj]

Pierwszym, który wskazał datę dzienną (25 grudnia), był Hipolit Rzymski – wspomniał o niej w 204 roku. W 221 ponownie napisał o tym Sekstus Juliusz Afrykański w swojej pracy Chronopgraphai [1].

Wcześniej (w II wieku) w Egipcie obchodzono urodziny Chrystusa dnia 6 stycznia. Dzień ten stanowił początek roku – narodziny Chrystusa miały rozpoczynać wszystko. Przesunięcie daty na 25 grudnia wiązało się z symboliką, jak wyjaśnia ks. prof. Józef Naumowicz, autor wydanej w 2016 r. książki pt. Narodziny Bożego Narodzenia: 

“Ponieważ Pismo święte podaje, że między narodzinami Jana Chrzciciela a Jezusa było 6 miesięcy – to pozwalało sytuować daty poczęcia i narodziny tych dwóch wielkich postaci w dniu równonocy i przesilenia. A więc Jan Chrzciciel poczyna się 24 września w czasie równonocy jesiennej, zaś 6 miesięcy później 25 marca (a to była tradycyjna data równonocy wiosennej) – poczyna się Jezus. W dniu przesilenia letniego– 24 czerwca (po 9 miesiącach od poczęcia) rodzi się Jan Chrzciciel a 25 grudnia rodzi się Jezus. To wszystko.” [2]

Czczone Słońce

Koniec grudnia to w Rzymie okres tradycyjnego święta Saturnaliów. Początkowo odbywały się one 19 grudnia, następnie świętowanie rozciągnęło się na cały tydzień (17 – 23 grudnia). Było to jedno z ważniejszych świąt rzymskich oraz okres pełen wesołych zabaw. 

iSAP: Słowiańskie kolędowanie. Pieśni na Szczodre Gody w subiektywnym przeglądzie kolędowym [przeczytaj]

W 274 r. cesarz Aurelian ustanowił dzień 25 grudnia państwowym świętem narodzin wcześniej wspomnianego Sol Invictus. W tym samym dniu obchodzono także urodziny, pochodzącego z tradycji indo irańskiej, a zdobywającego popularność w Cesarstwie Rzymskim, bóstwa solarnego Mitry.

Chrześcijaństwo, odzyskujące swoją pozycję, po zwycięstwie wspierającego je Konstantyna Wielkiego nad Maksencjuszem (312 r.), wprowadziło nową liturgię. Jednym z jej elementów było świętowanie narodzin Jezusa Chrystusa w dniu 25 grudnia.

Szczodre Gody

Słowiańskim świętem obchodzonym w tym czasie są Szczodre Gody. Nazwa ta pochodzi z czasów przedchrześcijańskich. Bardzo interesujące jest to, że w średniowiecznej tradycji polskiej bądź czeskiej najważniejsze świętowanie odbywa się w przeddzień świąt – w Wigilię. Pierwszy raz nazwa tego obrzędu – Szczodry Wieczór – pojawia się w pismach Jana z Holesowa pod koniec XIV wieku. W traktacie Largum Sero gani on tych, którzy wigilijny wieczór spędzają na obżarstwie, opilstwie i grze w kości. [3] Później nazwa Szczodry Wieczór pojawia się piśmiennictwie polskim XVII i XVIII wieku, między innymi w Epitamiach Jarosza Wołłowicza z 1613 roku. W XIX wieku z etnografii pojawia się termin Szczodre Gody dla całego okresu świętowania.

Szczodre Gody i termin słowiańskiego świętowania

Dziad wędrowny w Boże Narodzenie, domena publiczna.

Część badaczy za Ludwikiem Stommą, autorem książki Słońce rodzi się 13 grudnia, uważa, że Słowianie świętowali narodziny Słońca nie w przesilenie zimowe, a właśnie 13 grudnia, czyli w Łucję, bo jest ona patronką tego dnia. Związane jest to z obrzędowością ludową, która odbywa się w tym dniu. Zabezpieczano się przed czarownicami, które w tym dniu miały posiadać bardzo silną moc. Stosowano także praktyki wróżebne.

iSAP: Szczodre Gody- Jezus nie urodził się w Boże Narodzenie! [przeczytaj]

Obrzędowość ta jednak, wiążąca dzień św. Łucji z przesileniem zimowym, pochodzi z okresu, gdy ten dzień przypadał na 23 grudnia, czyli przed reformą gregoriańską z 1582 roku. Świadczy o tym chociażby przysłowie: “Święta Łuca dnia przyrzuca”. [4] Podobnie zresztą jest w obrzędowości wiosennej, gdyż według przysłowia ludowego: “Na Grzegorza zima idzie do morza”. A przecież dnia 12 marca nie zaczyna się wiosna.

Innym terminem jest dzień św. Tomasza (21 grudnia) w którym Ślązacy cieszyńscy winszowali sobie nowego roku. [5] Ważnym elementem związanym z dniem 21 grudnia jest tabu wchodzenia do lasu. Zgodnie z wierzeniem, lasy tego dnia opanowywane są przez duchy i demony, które mogą sprowadzić na człowieka nieszczęście lub nawet odebrać mu życie. [10] Najprawdopodobniej to wierzenie związane jest z obserwacją, że najdłuższa noc w roku przypada mniej więcej w okolicy 21 grudnia.

“W Jasielskiem przy drodze z Jodłowej do Czermny, na jednej ze skał znajduje się odcisk łańcucha. Jest śladem złamania tego zakazu przez gospodarza, który nie usłuchał ostrzeżenia żony, że dziś świętego Toma, siedź mężu doma. Został napadnięty przez wilki, zdołał się jednak obronić łańcuchem, który potem złożył na skale (Kolberg 1973:78).”

Tak więc zwyczaje przedchrześcijańskie, związane z przesileniem zimowym, przeniesiono na okres świąt chrześcijańskich.

Obrzędowość ludowa 13 grudnia

Tak naprawdę okres wróżebny rozpoczyna się w św. Łucję. To wtedy liczymy od 13 grudnia okres 12 dni, przepowiadający pogodę w nadchodzącym roku. Wsypywano wtedy sól do dwunastu łupin rozciętej cebuli i jeżeli zawilgotniała, to oznaczało, że dany miesiąc będzie deszczowy, jeśli nie to będzie on słoneczny. Innym sposobem była obserwacja pogody w ciągu dwunastu kolejnych dni (13 – 24 XII), która miała odpowiadać kolejnym miesiącom z przyszłego roku. Będąc dzieckiem przygotowywałem kalendarz pogodowy, polegający na malowaniu odpowiadających poszczególnym miesiącom obrazków z przepowiadaną pogodą – słonecznie jeśli dzień był ładny, deszczowo lub śnieżnie w zimowych miesiącach.

Tego też dnia gospodarz wraz ze swoimi synami udawał się do lasu, gdzie ścinano najbardziej okazałą osikę i następnie ciągnięto ją do domu trzymając za czubek. Wycinano później z niej dwanaście polan i owijano je w szmatę, przez którą zwykle cedzono mleko i wbijano w nie szpilki lub gwoździki. Codziennie palono jedno polano. Miało to skutecznie zabezpieczać przed czarownicami. [6]

Wigilijne świętowanie

Kolejne zwyczaje dotyczą już świętowania wigilijnego. Część z nich wskazuje na to, że to wtedy rozpoczynano nowy rok. Tabu, jakie obejmowało pewne czynności, takie jak chociażby zakaz udzielania sąsiadom ognia, czy kolędowanie rozpoczynające się po Szczodrym Wieczorze, powstały na gruncie przeświadczeń, że właściwie i dobrze rozpoczęty rok daje pomyślne prognozy na cały jego okres. Tego dnia także kończono roczne okresy pracy służby najemnej.

Biesiada szczodrogodowa, domena publiczna.

O zakazie pożyczania ognia wspomina Stanisław ze Skarbimierza, kaznodzieja i rektor Uniwersytetu Jagiellońskiego z Krakowa, w swoich kazaniach o zabobonach (pocz. XV wieku). Potępiał w nich również tych, którzy w tym czasie nie wymawiali słowa „wilk”, by ocalić owce od wilczych zębów [7]. Bezpieczeństwo zwierzętom miał też zapewnić praktykowany w Nowy Rok zwyczaj obchodzenia domów przez pasterzy i rozdzielania gałęzi, którymi wpędzano bydło do stada. Gałązek tych nie można było odbierać gołą ręką, a z ich rozkwitania wróżono o przychówku zwierząt. [8]

iSAP: Szczodre Gody i obrzędowość zimowa. Artykuły typu ,,wiedza w pigułce” 2021 [przeczytaj]

Bardzo ważną sprawą było, aby pierwszą osobą, która odwiedza nas w tym dniu, był mężczyzna. Franciszek Kotula w Z Sandomierskiej Puszczy wspomina, że: 

“… jeśli mężczyzna – szczęście, jeśli kobieta – źle. A jak jeszcze broń Boże chora, na pewno w tym domu będą mieli “świnioki (tj. czyraki)”. [9]

Zdarzało się także, że nie przepadające za sobą sąsiadki specjalnie udawały się rano w Wigilię do siebie, właśnie po to, aby przynieść drugiej osobie pech. Sprawdzano jednak w tym dniu przez okno, kto stoi pod drzwiami, i taka “sympatyczna” sąsiadka mogła sobie pukać do bólu w kłykciach, i tak jej nikt nie otworzył drzwi.

Tak rozpoczynała się obrzędowość ludowa Szczodrego Wieczoru, ale temat biesiady z przodkami, jaką jest kolacja wigilijna to temat na kolejny, obszerny artykuł, więc tu pozwolę sobie zakończyć.

Autor artykułu: Arkadiusz Bartwicki (Gromada Swarga)
Korekta: Adrianna Patela
W ramach iSAP – Słowiańska Agencja Prasowa
CC BY-SA 3.0

Literatura