Artykuł ten powstał przez przypadek, który skrzyżował moje drogi z drogami partnerki kolegi. Zostałam polecona przez w.w. kolegę jego kobiecie jako potencjalnie dobre narzędzie do rozwiązania rodzinnej zagadki, co absolutnie mi schlebia…

Artykuł "Czartopłoch, czyli oset" podzielony został na trzy cześci:
część I: "Etymologia i pieśni ludowe",
część II: "Magia i wierzenia",
część III: "Medycyna dawna i współczesna".
Wszystkie części zostały opublikowane w zbliżonym czasie, 
aby nasi czytelnicy nie musieli czekać.

O babci, która robiła dziwne herbatki

Zmarła babcia wspomnianej kobiety (mieszkająca w woj. Małopolskim) posiada w swojej historii pewien wątek, który został bardzo dobrze zapamiętany przez jej dzieci, jak i wnuczęta. Otóż babcia ta podawała dzieciom tajemniczą herbatkę, po której zasypiały i spały niezmąconym snem. Herbatka pachnieć miała niezbyt charakterystycznie, cytując słowa jej wnuczki: ,,była o zapachu trawy”. Wiadomo było jednak, że babcia nazywała tę roślinę czartopłochem. Rodzina szukała informacji, czym mógłby być ten czartopłoch. Niektóre źródła wskazywały na grzyby, z czym absolutnie się nie zgadzali…

Po sznurku do kłębka

Nie spotkałam się z tą nazwą do tej pory, a pierwsze co przyszło mi na myśl, to ,,czarcie żebro”, czyli ostrożeń warzywny (Cirsium oleraceum). Stwierdziłam, co jest absolutną oczywistością, że nazwa wskazuje na roślinę o działaniu przepędzajacym, może chroniącym, ewidentnie magicznym. Drogą dedukcji doszłam do wniosku, że powinna być zbierana lub święcona z końcem czerwca, tj. w okolicach Nocy Świętojańskiej (Święta Kupały), lub ewentualnie – święcona w okolicach Matki Boskiej Zielnej. To trochę zawięziło poszukiwania, ale nadal ilość potencjalnych kandydatów była przepastna.

Po namyśle zaczęłam rozbijać ,,czartopłoch” na części ,,czarto-‘’ i ,,-płoch”. Moją uwagę przykuł znajomy ,,płoch”. I tutaj sięgnęłam po źródło dotyczące rośliny o wdzięcznej nazwie popłoch pospolity (Onopordum acanthium). Zaczęłam szukać i znalazłam w zbiorze Adama Fischera:

,,popłoch pospolity (Onopordon acanthium L. [Onopordum acanthium L.]) bywa w Woli Batorskiej nazywana czartopłochem, względnie czatoprochem, jako płoszącym czarta”. [1a]

Tu oset, tam oset…

Sprawa zaczęła się komplikować, bo jak podają źródła, lud nie rozróżnia ostów (Carduus) od ostrożeni (Cirsium) i wszystkie nazywa ostami.

,,Wedle Rostafińskiego lud wyróżnia jednak ostrożeń warzywny (Cirsium oleraceum (L.)Scop.) i używa młodych pę­dów tego ostu na jarzynę.” [1]

Według badacza Łukasza Łuczaja w ,,Problemy taksonomiczne w polskich badaniach etnobotanicznych”, nazwa ,,oset” rozszerza się jeszcze o dodatkowe rośliny takie jak połoch (Onopordum) a nawet dziwięćsił (Carlina) [3].

Katarzyna Prorok z UMSC w Lublinie wywnioskowała, że dla ludności wiejskiej tak szerokie używanie słowa ,,oset” nie było problemem, bo albo rośliny nie były rozróżnialne i rozpoznawane jako inne gatunki, albo w trakcie przekazywania informacji podawano dodatkowe szczegóły (kolory kwiatów, budowę liści itp.), które pozwalały na dokładniejszą identyfikację. Autorka w swojej publikacji wspomina również o ostropeście (Silybum), który miał być czasami traktowany jako oset w rozumieniu potocznym [8a].

Zatem w artykule tym znajdziecie zbiorcze informacje o roślinach takich jak:

– Oset (Carduus),
– Ostrożeń (Cursium),
– Popłoch (Onopardium),
– Dziewięćsił (Carlina),
– Ostropest (Silybum).

Lud mógł wykorzystywać również nazwy ,,oset” w kontekście nie tylko roślin zielnych, ale także ciernistych krzewów, jednakże wg Ewy Woźniak było to zjawisko rzadkie i chętniej wykorzystywano określenia ,,tarn”. Dlatego w tym artykule ten wątek został pominięty. [4]

UWAGA! Ostami, z punktu widzenia definicji kognitywnej i wg Katarzyny Prorok, powinny zatem być określane rośliny, które ,,(…) mają cechy typowego (prototypowego) OSTU, tzn. są dość wysokie i mają ostre, kłujące łodygi i/lub liście oraz okrągławe czerwone, różowe lub fioletowe kwiaty” [8b]. – więcej na ten temat w części nr II.

Etymologia

Tylko w jednym miejscu znalazłam opisane pochodzenie nazwy ,,oset”, jednakże jest ono w mojej ocenie wątpliwie, bo nie mamy dokładnie podanego źródła tej informacji, prezentuję je bardziej jako ciekawostkę niż pewnik:

,,Od XV w.; ogsłow. (por. czes. oset, ros. osót, bułg. osъt) < psłow. *osъtъ ‘oset’– dokładnie odpowiada mu lit. āšutas ‘włosie’ – podstawą dla obu był pie. *ak’ -‘ostry’; pierwotnie ‘coś ostrego, ostra (kłująca) roślina’.” [5]

Słowo lit. ,,āšutas”  oznacza dokładniej ,,włosie konia”, o czym można przeczytać w publikacji  ,,Glottochronology and its application to the balto-slavic languages” [6]. Niestety publikacja nie daje nam odpowiedzi na pytanie, czy słowo to dało życie polskiemu ,,oset”. Na ten temat nie znalazłam więcej źródeł.

Zdecydowanie więcej o etymologii jest w kontekście języka greckiego:

,,Acanthium to apteczna nazwa rośliny z gatunku popłoch pospolity Onopordum acanthium L., o proponowanej poźniejszej nazwie Acanthium onopordon Gueldenst. Dostarczał on w XVIII w. liści, korzeni, ziela i owoców – folium, radix, herba i „semen” Acanthii [5]. Gr. άκανθα (akantha) – dosł.  cierń” oznaczało jakiś gatunek ostu Carduus L. Zdaniem Beckmanna [3] gr. άκάνθιoν (akanthion), będące zdrobnieniem od άκανθα, mogło oznaczać popłoch (zlatynizowane do acanthium). Jednak gr. Άκανθίον (akanthion) znaczy „jeż”, co by oddawało budowę okrywy koszyczkow popłochu: są one kuliste i najeżone kolcami odstającymi prostopadle z każdego liścia okrywy koszyczka. Natomiast gr. άκανθoς (akanthos) oznacza „akant”, środziemnomorską roślinę z gatunku Acanthus mollis L. [1]. Nazwę carduus tomentosus acanthium dictus vulgaris dla popłochu (dosł. oset filcowaty zwany acanthium zwykły”) notują w XVI i XVII w. m.in. Matthiolus i Dodoneus [6, 8]. Wskazuje ona na liście podobne do liści akantu Acanthus L. Francuska nazwa popłochu brzmi onoporde acanthe, w innych językach nazywany jest ostem: ang. Cotton thistle, giant thistle, Scotch thistle, niem. Eseldistel, szwedz. ulltistel, tistelborre, fr. chardon aux ânes, holend. witte wegdistel, portug. cardo-bastardo.” [7]

Dziewięćsił (Carlina) zawdzięcza swoją nazwę wierzeniu w jego magiczną moc uzdrawiającą, ,,jest skuteczny na cary i leczy dziewięć chorbów” oraz ,,ma moc odpędzania czarta równą dziewięciu innym ziołom”. Najprawdopodobniej ze względu na te magiczne właściwości zioło dorobiło się określenia ,,wielgie ziele”. Inne jego nazwy to: ,,dziewięćziół”, ,,dziewięćżył”, ,,karlina”, ,,darlina”, ,,karolinek”, ,,karłowy korzeń”, ,,zajęcza rzepa” i temu podobne, ,,rzepia świerzepia”, ,,karpiel” (podobnie nazywano brukiew), ,,kwak góralski”. Wśród rzadkich nazw znajdujemy: ,,szczota” i temu podobne, ,,kąsina” oraz ,,pchące”. [9]

Ostrożeń (Cursium) tutaj spotykamy się z takimi nazwami lokalnymi jak: ,,głowacz” (ostrożeń głowacz, tj. Cirsium eriophorum), ,,benedyktynek”, ,,chrobust” [20], ,,czarcie żebro”, ,,pietra ziele”, ,,carskie ziele” [21] (ostrożeń warzywny, tj. Cirsium oleraceum).

Osty w pieśniach ludowych

Niedużo znalazłam pieśni o oście, wszystkie umieszczam poniżej. Interpretację zostawiam dla Was:

Pieśń I

Bodaj to nikt dobry na świekrą-mać nie sed,
bo świekra-mać gorsa niz kolący oset.
Bo kolący oset w ogrodku zagrodzi,
a świekrą-matulę nigdy nie złagodzi. [19a]

Pieśń II

A kedy jo na zolotki posed,
wsadzili me goło dupo w uoset.
Już sie wziyncy zalotkow ne chciało,
bo ni pełno dupa uostu tkwiało. [19b]

Wele drogi oset

,,(…) Gdy na Matkę Boską Zielną jedna gospodyni zbierała zioła do poświęcenia, on wtedy wystąpił z wymówką:

Wszystko ziele
Było w kościele,
A ja, kolący oset,
Tom do kościoła nie poszedł.”  [19d]

Dzięki uprzejmości grupy Skarbnica pieśni słowiańskich – miłośnicy śpiewu białego, do której serdecznie zapraszam, udało się znaleźć jeszcze kilka innych pieśni:

Zapraszam do następnej części artykułu pt.: ,,Czartopłoch, czyli oset. Część II: Magia i wierzenia“.

Literatura (cały cykl)

[1] Kujawska M., Łuczaj Ł., Sosnowska J., Klepacki P, 2016: Rośliny w wierzeniach i zwyczajach ludowych. Słownik Adama Fischera, Polskie Towarzystwo Ludoznawcze, Wrocław, str. 242.
[1d] Kujawska M., Łuczaj Ł., Sosnowska J., Klepacki P, 2016: Rośliny w wierzeniach i zwyczajach ludowych. Słownik Adama Fischera, Polskie Towarzystwo Ludoznawcze, Wrocław, str. 243-246.
[2] Marcin z Urzędowa, 1595: Herbarz Polski to jest o przyrodzeniu ziół i drzew rozmaitych i inszych rzeczy do lekarstw należących księgi dwoje, str. 86-90.
[3] Łuczaj Ł, 2008: Problemy taksonomiczne w polskich badaniach etnobotanicznych; Lud, t.92, 2008; Wydział Humanistyczny Wyższa Szkoła Humanistyczno-Ekonomiczna w Łodzi.
[4] Ewa Woźniak, 2002: Słownictwo i frazeologia Psałterza krakowskiego (1532) na tle ówczesnych przekładów biblijnych. Acta Universitatis Lodziensis. Folia Linguistica, str. 29-30.
[5] Szymon Syrenius, 1613: Zielnik Herbarzem z ięzyka Łacinskiego zowią. To iest Opisanie własne imion, kształtu, przyrodzenia, skutkow, y mocy Zioł, m.in. str. 727.
[6] Novotna P., Blazek V., 2007: Glottochronology and its application to the balto-slavic languages, Baltistica XLII(3), str. 339.
[7] Drobnik J, 2010: Uwagi etymologiczne do nazw wybranych roślin leczniczych, Katedea i Zakład Botaniki Farmaceutycznej i Zielarstwa, Ślaski Uniwersytet Medyczny w Katowicach, str. 549-550.
[8a] Prorok K., 2019: Polisemia i synonimia w rekonstrukcji językowego obrazu ostu w polskiej tradycji ludowej; LingVaria Rok IV(2019) |2(28)| s. 181-193  (w dołączonym pdfie str. 3).
[8b] Prorok K., 2019: Polisemia i synonimia w rekonstrukcji językowego obrazu ostu w polskiej tradycji ludowej; LingVaria Rok IV(2019) |2(28)| s. 181-193  (w dołączonym pdfie str. 10).
[8c] Prorok K., 2019: Polisemia i synonimia w rekonstrukcji językowego obrazu ostu w polskiej tradycji ludowej; LingVaria Rok IV(2019) |2(28)| s. 181-193  (w dołączonym pdfie str. 4).
[8d] Prorok K., 2019: Polisemia i synonimia w rekonstrukcji językowego obrazu ostu w polskiej tradycji ludowej; LingVaria Rok IV(2019) |2(28)| s. 181-193  (w dołączonym pdfie str. 9).
[9] 2019: Słownik stereotypów i symboli ludowych, Tom II, Rośliny (zioła), Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, str.129 -133.
[10] https://pl.wikipedia.org/wiki/R%C3%B3%C5%BCa_(choroba), dostęp: 04.01.2020.
[11] http://www.flowersinisrael.com/Silybummarianum_page.htm, dostęp: 03.01.2020.
[12] Moszyński K., 1939, Kultura ludowa Słowian, cz. 2: Kultura duchowa, z. 2, Krakow.
[13] Zielnik czarodziejski to jest zbiór przesądów… Rostafiński, str. 58.
[14] https://pl.wikipedia.org/wiki/Pedanios_Dioskurydes, dostęp: 03.01.2020.
[15] https://www.wilanow-palac.pl/plica_polonica_czyli_koltun_polski.html, dostęp: 03.01.2020.
[16a] Ożarowski A., Jaroniewski W., 1989: Rośliny lecznice i ich praktyczne zastosowanie, Instytut Wydawniczy Związków Zawodowych, Warszawa, str. 280-281.
[16b] Ożarowski A., Jaroniewski W., 1989: Rośliny lecznice i ich praktyczne zastosowanie, Instytut Wydawniczy Związków Zawodowych, Warszawa, str. 281.
[17a] Sendelski M., 2017: Prawie wszystko o ziołach i ziołolecznictwie, Podkowa Leśna, str. 467.
[17b] Sendelski M., 2017: Prawie wszystko o ziołach i ziołolecznictwie, Podkowa Leśna, str. 469.
[18] https://rozanski.li/1698/dziewiecsil-bezlodygowy-carlina-acaulis-l-w-dawnej-medycynie/, dostęp: 03.01.2020.
[19a] O. Kolberg, Dzieła wszystkie, t. 21: Radomskie, Krakow 1964.
[19b] Krzyżaniak, A. Pawlak, Warmia i Mazury, cz. 1: Pieśni doroczne i weselne, cz. 2: Pieśni balladowe i społeczne, cz. 3: Pieśni zalotne i miłosne, cz. 4: Pieśni rodzinne i taneczne, cz. 5: Pieśni religijne i popularne, „Polska Pieśń i Muzyka Ludowa. Źrodła i Materiały”, t. 3, Warszawa 2002.
[19c] Dygacz J.,2011:Pieśni dla dzieci i młodzieży ze zbiorów prof. Adolfa Dygacza, Officina Silesia, str. 25.
[19d] http://www.dialektologia.uw.edu.pl/index.php/Zanik%20nosowo%C5%9Bci?l1=mapa-serwisu&l2=&l3=&l4=&l5=sieradzkie-tworczosc, dostęp: 04.01.2020.
[19e] GUSTAW GIZEWIUSZ I JEGO DZIEŁO „PIESNI LUDU ZNAD GÓRNEJ DRWECY”, str. 158.
[19f]  GUSTAW GIZEWIUSZ I JEGO DZIEŁO „PIESNI LUDU ZNAD GÓRNEJ DRWECY”, str. 307-309.
[20] Waniakowa J.: 2012: ,, Polskie gwarowe nazwy dziko rosnacych roślin zielnych na tle słowiańskim”, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagielońskiego, str. 96, 69, 31.
[21] https://pl.wikipedia.org/wiki/Ostro%C5%BCe%C5%84_warzywny, dostęp: 04.01.2020
[22] Obraz wyróżniający: domena publiczna. Ostrożeń lancetowaty.

Autorka artykułu: Karolina Lisek
Korekta: Ewa Mszczuja Jabłońska
W ramach iSAP- Słowiańska Agencja Prasowa
CC- BY- SA 3.0